Kaderin ve Engelliliğin Çeşitleri

Yıl 2023, Cilt: 28 Sayı: 2, 49 - 65, 29.12.2023

Abdullah Namlı

Öz

Kader inancı iman esaslarından birisidir. Kur’an’da kader inancı açıkça zikredilmemekle beraber bu inanca delâlet eden çok sayıda âyet bulunmaktadır. Hz. Peygamber’den bizlere ulaşan kaderle ilgili çok sayıda hadis vardır. Kaderi inkâr eden ekoller varsa da Ehl-i Sünnet ekolleri Eş‘arîler ve Mâtürîdîler, kader inancının varlığını kabul etmektedirler. Bu ekollerin kader tanımları birbirinin yerine kullanılabilecek kelimelerle ifade edilmiştir. Bununla birlikte kader bir tek kategoride değerlendirilmemelidir. Onun da çeşitleri bulunmaktadır. Kader bir tek çeşit Cebrî kader olarak algılanırsa, elbette yanlış anlaşılmalara sebebiyet verilmesi kaçınılmaz olur. Cebrî kader; varlıklara hürriyet tanımayan kaderdir; Allah’ın ilmi, irâdesi, kudreti ve yaratmasıyla gerçekleşir. Cansız maddeler, bitkiler, hayvanlar ve insanların bir kısım kaderi bu türdendir. Cebr ile sorumluluk bağdaşmaz. Bazı fiiller kendi bedenlerinde gerçekleşmesine rağmen insanlar Cebrî kaderlerinden sorumlu olmazlar. İnsan belirli sınırlar dâhilinde hür olarak yaratılmış bir varlıktır. Ona akıl, irâde, kudret ve fiillerini gerçekleştirme kabiliyeti verilmiştir. İnsan bunları kullanarak irâdeli fiillerini gerçekleştirir ve bunun sonucunda yaptığı işlerden sorumlu olur. Hür ve irâde sahibi olmak insanı diğer canlılardan ayırmaktadır. İnsan hürriyetinin bulunmadığı alanlarda sorumluluk da yoktur. İnsan hayatı tek düze değildir, sürekli değişim ve dönüşüm hâlindedir. Kaderin bu iki çeşidinin yanı sıra başlangıçta cebrî kader olduğu halde sonradan irâdeliye dönüşen kader çeşidi de vardır. Bunun yanı sıra insanın irâdesine bağlı olarak başlayan sonradan cebrî kadere dönüşen bazı fiiller de bulunmaktadır. Kader inancı ve çeşitleriyle bağlantılı olarak incelediğimiz engelliliğin de çeşitleri bulunmaktadır. Allah Teâlâ, insanları, dünyaya imtihan için göndermiştir. Hastalık ve engellilik de imtihanın bir parçasıdır. Hastalıklar; genetik, çevresel faktörlere bağlı ve besinlere bağlı olabilirler. Doğuştan gelen hastalık ve engeller bazen dünya imtihanının çetin geçmesine sebep olabilir. Allah’ın koyduğu biyolojik kurallar insanlar için de geçerlidir. Genetik kalıtımsal hastalık ve engeller anne ve babanın taşıdığı genlerin çocuğa geçmesiyle meydana gelmektedir. Bir kısım genler çekinik karakterli iken bazı genler baskın karakterlidir. Kalıtımsal hastalık ve engellere sebep olan genler, coğrafî yaşayış alanlarına bağlı olarak, tarihsel süreçte insan topluluklarının aynı ortamı paylaşmaları ve soylarının evlilik yoluyla birbirlerine karışma derecelerine göre düzensiz bir dağılım göstermektedir. Çekinik genler nesilden nesile aktarılabiliyorken, ölüme sebep olan baskın genler genel olarak yeni nesle geçme imkânı bulamazlar. Günümüzde genetik hastalık ve engellerin teşhisi mümkün olup, bu sayede gerekli önlemler alınabilmekte; aynı zamanda kısmen veya duruma göre tamamen tedavi edilme imkânları da değerlendirilebilmektedir. Bu bakımdan genlere bağlı doğuştan getirilen hastalık ve engellerin tamamı insanın elinde olmayan cebrî kaderdir. Bu hastalık ve engellerin tedavi imkânı bulunanlar ise, cebrî kader ile başlayıp, irâdeli kadere doğru evrilen kader türüne girmektedir. İnsanların bazı genetik hastalık ve engelleri ilerleyen yaşlarda ortaya çıkabilmektedir. Bununla birlikte genetik olmayan hastalık ve engeller de hayatın gerçekleridir. Her insan hastalanabilir, hayatının belirli bir döneminde engelli olabilir. Hastalık ve engeller insanın irâdesine, fiil ve davranışlarına bağlı olmayan türden bir takım faktörlerle gerçekleşebilir. Bu tür hastalıklar da cebrî kader kapsamındadır. İnsan, kendi fiillerinde hata ve taksîri sebebiyle de engelli olabilir. Ancak her türlü hastalık ve engellilik hallerinde tedavi olmak Müslümana yakışan davranıştır. Tedavisi mevcut olan hastalıkların tedavisi irâdeli kaderdir. Tedavi imkânı olmayan hastalık ve engeller ise cebrî kader olmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelām, Kader, Kader Çeşitleri, Cebr, Cüz’î İrâde, Engellilik

Types of Destiny/Fate and Disability

Öz

Belief in destiny is one of the principles of faith. Although the belief in fate is not explicitly mentioned in the Qur’an, there are many verses that indicate this belief. There are many hadiths about fate that have reached us from the Prophet. Although there are schools that deny destiny, Ahl al-Sunnah schools Ash‘aris and Maturidis accept the existence of belief in destiny. The definitions of destiny of these schools are expressed with words that can be used interchangeably. However, fate should not be evaluated in a single category. It also has varieties. If destiny is perceived as only one kind of Forced destiny, it is inevitable to cause misunderstandings. Forced fate; it is destiny that does not give freedom to beings; It happens with the knowledge, will, power and creation of Allah. Some destinies of inanimate substances, plants, animals and humans are of this type. Jabr and responsibility are incompatible. Although some actions take place in their own bodies, people are not responsible for their forced destiny. Man is a freely created being within certain limits. The ability of intellect, will, power, and carrying out actions has been granted to them. By using them, a person performs his acts of will, and as a result, he becomes responsible for his actions. Having free will and freedom distinguishes humans from other living things. Where there is no human freedom, there is no responsibility. Human life is not uniform, it is in a state of constant change and transformation. In addition to these two types of fate, there is also a type of fate that turns into willful fate, although it was forced in the beginning. In addition to this, there are some actions that start with the will of man and later turn into forced fate. There are also types of disability that we have examined in connection with the belief in destiny and its types. Allah has sent humans to the world to be tested. Illness and disability are also part of the test. Diseases; they may be due to genetic, environmental factors, and food-related. Congenital diseases and disabilities can sometimes cause the world test to be difficult. The biological rules set by Allah are also valid for humans. Genetic hereditary diseases and disabilities occur when the genes carried by the parents are passed on to the child. While some genes are recessive, some genes are dominant. Genes that cause hereditary diseases and disabilities show an uneven distribution depending on their geographical habitats, sharing the same environment in the historical process, and the extent of intermingling of their lineages through marriages. While recessive genes can be passed on from generation to generation, dominant genes that cause death generally do not have the opportunity to pass on to the next generation. In today’s context, the diagnosis of genetic diseases and disabilities is attainable, enabling the implementation of necessary precautions accordingly; furthermore, partial or even complete treatment opportunities can be available depending on the circumstances. In this respect, all of the congenital diseases and disabilities due to genes are a forced fate that is not in the hands of man. As for those diseases and disabilities for which treatment opportunities exist, they fall under the category of fate that transitions from forced fate to willful destiny. Some genetic diseases and disabilities of people may appear in later ages. However, non-genetic diseases and disabilities are also facts of life. Every individual can become ill and experience disability during certain periods of their life. Diseases and disabilities can occur with a number of factors that do not depend on an individual's will, actions, or behaviors. Such diseases are also within the scope of forced fate. A person can also be disabled due to one’s own mistakes and negligence. However, it is a behavior befitting a Muslim to be treated in cases of all kinds of diseases and disabilities. The treatment of diseases for which there is a cure is a willed destiny. Diseases and obstacles that cannot be cured are forced fate.

Anahtar Kelimeler

Kalām (Islamic Theology), Destiny (Fate), Destiny Types or Variants, Jabr (Compulsion), al-Irādah al-juz’iyyah (Partial Will), Disability

Kaynakça

• Atay, Hüseyin. Kur’an’da İman Esasları ve Kader Sorunu. Ankara: Atayy Yayınları, 4. Basım, 2013.
• Aydın, Ali Arslan. İslam İnançları ve Felsefesi. İstanbul: Çağrı Yayınları, 6. Basım, 1980.
• Belge, Rauf. Bir Beşeri Coğrafyacı Olarak İbn Haldun. İstanbul: Marmara Ü., SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Beydâvî, Nâsıruddin Abdullah b. Ömer. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman Maraşli. 5 Cilt. Beyrut: İhyâu’t-Türâsi’l-Arabî, 1998.
• Bolay, Süleyman Hayri. Ferit Kam. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. 8 Cilt. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ; Tâcü’l-lüġati ve ṣıḥâḥü’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdulğafûr Attâr. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1990.
• Coşkun, İbrahim. İlâhî Adalet ve Engelli Bireyler. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2016.
• Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Çelebi, İlyas. İslam’ın İnanç Esasları. İstanbul: İsam Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Düzgün, Şaban Ali. “Kaderi Farklı Kategoriler İçinde Okumanın İmkânı”. Kader: Kelam Araştırmaları Dergisi 11/2 (2013), 1-10.
• Ebû Hanîfe, İmâm Azam. el-Âlim ve’l-müte‘allim, el-Fıḳhu’l-ebsaṭ, el-Fıḳhu’l-ekber, er-Risâle ve el-Vasiyye (Mustafa Öz, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri isimli kitabın içerisinde). İstanbul: Kalem Yayınları, 1981.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf Ebî Hayyân el-Endelüsî. el-Baḥru’l-muḥît. thk. Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvad. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Ebü’l-Müntehâ, Ahmed b. Mehmed Manisavî. Şerḥü’l-fıḳhi’l-ekber. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1885.
• Ebüssuûd el-İmâdî, Şeyhülislâm. İrşâdü’l-aḳli’s-selîm ilâ mezâya’l-kitâbi’l-kerîm. thk. Abdulkadir Ahmed Atâ. Riyad: Mektebetü’r-Riyad el-Hadîse, 1971.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. el-Lüma‘ fi’r-red ‘alâ ehli’z-zeyġ ve’l-bida‘. thk. Hamûde Ğurâbe. Kahire: Matbaatü Mısır, 1955. Kahire: Matâbiu’l-Emîriyye, 2. Basım, 1975.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. Maḳâlâtü’l-İslâmiyyîn ve iḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1995.
• Fîruzabâdî, Mecdüddin Muhammed b. Yakub. el-Ḳâmûsü’l-muḥîṭ. thk. Muhammed Naîm el-Arkasûsî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 2005.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman Mevsilî. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi’ş-şevâẕẕi’l-ḳırâât ve’l-îżâḥ ‘anhâ. thk. Ali en-Necdî Nâsıf-Abdülfettâh İsmâîl Şelebi. haz. Muhammed Beşîr el-İdlibî. 2 Cilt. İstanbul: Dâru Sezgin li’t-Tıbâati ve’n-Neşr, 2. Basım, 1986.
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. Mu‘cemü maḳâyisi’l-lüġa. thk. Abdüsselam Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1975.
• İbn Manzûr, Cemâleddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr-Muhammed Ahmed Hasebullah-Hâşim Muhammed Şâzelî. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Kadı Abdülcebbâr, Ahmed b. Halil Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-‘adl. thk. Hıdır Muhammed Nebhâ. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kadı Abdülcebbâr, Ahmed b. Halil Hemedânî. Müteşâbihü’l-Ḳur’an. thk. Adnan Muhammed Zerzûr. 2 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1969.
• Kadı Abdülcebbâr, Ahmed b. Halil Hemedânî. Tenzîhü’l-Ḳur’ân ‘ani’l-meṭâ‘in. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih. Mısır-Gize: Mektebetü’n-Nâfize, 2006.
• Kadı Abdülcebbâr, Ahmed b. Halil Hemedânî. Şerḥu’l-uṣûli’l-ḫamse. ta‘lîk. Kıvâmüddîn Ahmed b. el-Hüseyin Mânkdîm Şeşdîv. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 2. Basım, 2010.
• Karadaş, Cağfer. Zaman Mekan İçinde İnsan ve Kaderi. Bursa: Emin Yayınları, 2009.
• Karagöz, İsmail. Âyet ve Hadisler Işığında Engelliler. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Karagöz, İsmail. Toplumsal Emanet: Engelliler. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Kumar, Vinay vd. Temel Patoloji (Basic Pathology). trc. ed. Uğur Çevikbaş. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 6. Basım, 2000.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevḥîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Ḳur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğlu-Murat Sülün vd. 18 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2005-2007.
• Müslim, b. Haccâc el-Kuşeyrî. Ṣaḥîḥu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 4. Basım, 1991.
• Nahhâs, Ahmed b. Muhammed. İ‘râbü’l-Ḳur’ân. thk. Hâlid el-Ali. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2. Basım, 2008.
• Namlı, Abdullah. Allah’ın İlmi ve Mutlak Bilinmezlik. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2022.
• Namlı, Abdullah. Kader İnancının Dini Temelleri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2019.
• Namlı, Abdullah. “Kazâ ve Kadere İman”. İslam İnanç Esasları. ed. Vechi Sönmez-Hilmi Karaağaç. 97-120. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2021.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Medâriku’t-tenzîl ve ḥaḳâiḳu’t-te’vîl (Tefsîru’n-Nesefî). 4 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1984.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003-2004.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb el-Horasânî. Sünenü’n-Nesâî bi şerḥi’s-Suyûṭî ve ḥâşiyeti’s-Sindî. thk. Mektebü Tahkîki’t-Türâsi’l-İslâmî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2. Basım, 1992.
• Ölüm Nedeni İstatistikleri. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Olum-ve-Olum-Nedeni-Istatistikleri-2022-49679 Erişim: 02.08.2023.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Reece, Jane B. vd. Campbell Biyoloji (Campbell Biology). trc. ed. Ertunç Gündüz-İsmail Türkan. Ankara: Palme Yayıncılık, 2013.
• Salisbury, Edward Elbridge. “Materials for the History of the Muhammadan Doctrine of Predestination and Free Will”. Journal of the American Oriental Society 8 (1866), 105-182.
• Sarıkaya, Berat. Genlere Müdahale-İlahi Kader İlişkisi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerîm. el-Milel ve’n-niḥal. thk. Emîr Ali Mehennâ-Ali Hasen Fâûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 6. Basım, 1997.
• Şeyhzâde, Abdurrahim b. Ali. Naẓmu’l-ferâid ve cem‘u’l-fevâid. Mısır: Matbaatü’l-Edebiyye, 1899.
• T.C. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı. Engelli ve Yaşlı İstatistik Bülteni. Ankara: Nisan 2023.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullah. İ‘râbü’l-ḳırââti’ş-şevâẕ. thk. Muhammed Seyyid Ahmed Azzûz. 2 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1996.
• Wellnitz, William R. “Mendel, Gregor”, Biology, ed. Richard Robinson. 80-81. 4 Cilt. New York: Macmillan Reference USA, Thomson Gale, 2002.
• Yeprem, Mustafa Saim. İrâde Hürriyeti ve İmam Mâtürîdî. İstanbul: İfav Yayınları, 3. Basım, 1997.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ Hüseynî. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-ḳâmûs. thk. Hüseyin Nassâr vd. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatü Hükûmeti’l-Kuveyt, 1965-2002.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrahim b. Serî. Me‘âni’l-Ḳur’ân ve i‘râbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebi. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer (Cârullah). el-Keşşâf ḥaḳâiḳu ġavâmiḍi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-eḳâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvad. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Abîkân, 1988.