ÖZBEK ATASÖZLERİNDE AKIL VE EDEP

Yıl 2023, , 1136 - 1146, 27.12.2023

Ahmet Karaman

https://doi.org/10.55666/folklor.1355209

Öz

Atasözü, Güncel Türkçe Sözlük’te “Uzun deneme ve gözlemlere dayanılarak söylenmiş ve halka mal olmuş, öğüt verici nitelikte söz, deme, mesel, sav, darbımesel” olarak tanımlanmıştır.
Türkçe çeşitli lehçeleriyle çok geniş bir coğrafyada konuşulan ve atasözleri yönünden oldukça zengin bir dildir. Birbirinden farklı lehçeleri konuşuyor olsalar da ortak kökten gelen insanların atasözleri arasında benzerliklerin olması doğaldır. Türk Dünyasında hangi Türk lehçesine bakarsak bakalım atasözlerinin önemli bir edebî tür olduğu dikkati çeker. Köklü bir medeniyetin ürünü olan atasözleri, milletin tecrübe ve hafızasını gelecek kuşaklara aktararak devam etmesini sağlarlar.
Özbek sözlü edebiyatının en önemli ürünlerinden biri olan atasözü için Özbekçede “maqal” sözü kullanılmaktadır. Atasözleri, ait olduğu milletin kimliğini yansıtan ayna gibidir. Özbekler, Türk Dünyasının en kadim halklarındandır. Önemli bir kültür ve medeniyet havzası olan Özbek sahasında Farabi, İbni Sina, Uluğ Bey, Buharî, Mâtüridî, Ali Şir Nevâî gibi bilim insanları, din-devlet adamları ve şairler yetişmiştir. Bu coğrafyada yer alan Buhara, Semerkant ve Taşkent kadim bilim merkezleridir. Bu nedenle Özbek kültüründe bilgelik, akıl, ilim, terbiye ve edeple ilgili çok sayıda atasözü vardır. Bu atasözlerine baktığımızda bu kavramların genellikle birbiriyle ilgili olarak yer aldıkları görülür. Mesela “Kitobsiz aql, qanotsiz qush.” Bu atasözünde kitap ile beslenmeyen bir aklın değersizliği vurgulanırken kanatsız bir kuşa benzetilmiştir. Yine bir başka atasözünde “Kitob ko’rmagan kalla / Giyoh unmagan dala” denilerek “Kitap okumayan birinin beyni herhangi bir bitki yetişmeyen kıra benzetilmiştir.” Pek çok Özbek atasözünde de âlim ile cahil karşılaştırılmıştır. Bu atasözlerinde cehalet yerilmiş ve ilim sahibi kişiler yüceltilmiştir: “Dono bilan nodon bir buloqdan suv ichmas.” Bilgili bir kişi ile bilgisiz birinin aynı kaynaktan su bile içmeyeceklerini belirtmek, ilim sahibi olmanın önemini güçlü biçimde vurgulamaktadır. Yine bilgili birinin hikmet; bilgisiz birinin külfet getireceğini işaret eden “Dono hikmat keltirar / Nodon kulfat.” Özbek atasözü de cahillerden uzak durmanın gerekliliğini dile getiren atasözlerinden birkaçıdır.
Bu ve benzeri çok sayıda atasözünü “Özbek Atasözlerinde Akıl ve Edep” başlığı altında değerlendirmeyi uygun bulduk.

Anahtar Kelimeler

Özbek, maqal, akıl, ilim, edep

Kaynakça

• AKTULUM, D. (2009). Türkçenin Gücü. İstanbul: Bilgi Yayınevi, On İkinci. Basım.
• AKSOY, Ö.A. (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1Atasözleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• ARAT, R. R. (1988). Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 4. Baskı.
• BAŞARAN, S. (1994). Hadislerin Türk Atasözlerine Tesiri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları, 1994.
• BOLAY, S. H. ( ) Akıl. TDV İslam Ansiklopedisi-II.
• ÇOBANOĞLU, Ö.(2004). Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• DİLÇİN, D. (2000). Edebiyatımızda Atasözleri 1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2. baskı.
• DİRKS, W. (2005). Uzbek / English Dictionary. The Central Asian Heritage Group.
• GÜNDOĞAN, A. O. (2010). Fikir Mimarları-10 Bergson. İstanbul: Say Yayınları, 2. Baskı.
• GÜRİZ, A. (2008). Atasözleri ve Halk Deyimleri Işığında Türk İnsanı 2. Baskı. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• GÜVEN, H. S. (1999). Toplumbilim. Bursa: Ezgi Kitabevi.
• KURT, İ. (1991). Türk Atasözlerine Psikolojik Bir Yaklaşım. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• BEKİR, T. (2016). Matüridî Kitâbü’t-Tevhîd Açıklamalı Tercüme. Ankara: İsam Yayınları, 8. basım.
• MİRZAYEV, To’ra vd. (2005). O’zbek Xalq Maqollari. Taşkent: Sharq nashriyot.
• ÖZ ÖZCAN, A. (2009). Kadınlarla İlgili Özbek Atasözleri. Ankara: Grafiker Yayınları.
• PÜSKÜLLÜOĞLU, A. (2003). Türk Atasözleri Sözlüğü. Ankara: Arkadaş Yayınları.
• TEMEL, A. V. (2017). “Arap Dili ve Kur’ân’ı Kerim Bağlamında ‘Akıl! Kavramının Analizi”. AİBÜ İlahiyat fakültesi Dergisi, C.5, S.10, 126.
• YUSUF, B. (1993). Türkçe-Özbekçe ve Özbekçe Türkçe Lügat. Taşkent: Özbekistan Neşriyatı.
• İnternet Kaynakları
• URL 1: https://sozluk.gov.tr (Erişim Tarihi: 25.11.2022)
• URL 2: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10716,yusufhashacibkutadgubiligmustafakacalinpdf.pdf?0 (08.12.2022)
• URL 3: https://webdosya.diyanet.gov.tr/kuran/kuranikerim/dosyalar/document/kuran_meal.pdf (11.12. 2022)