GELENEKTEN MODERNİTEYE İRAN TÜRKLERİ ÂŞIK İCRA MEKÂNLARI: HEMEDAN BÖLGESİ ÖRNEĞİ

Yıl 2023, , 1057 - 1074, 27.12.2023

Faruk Gün

https://doi.org/10.55666/folklor.1365815

Öz

Türk dünyasının önemli kültür ögelerinden olan âşıklık geleneği, İran coğrafyasında Erdebil, Tebriz, Urmiye, Zencan, Kazvin, Merkezi ve Hemedan gibi bölgeler başta olmak üzere Türklerin yaşamakta olduğu birçok vilayette canlı şekilde sürdürülmektedir. İran Türk âşıklık geleneği, âşık sayısı, hikâye ile âşık havası çeşitliliği, müzik aleti zenginliği ve farklı icra mekânlarıyla kültürün birçok noktasına temas eden bir yapıya sahiptir. Âşıklık geleneğinin söz konusu hususiyetlerini içinde barındıran bölgelerden Hemedan coğrafyasında âşık icraları, geleneksel ve elektronik mekânlar olmak üzere iki alanda halka ulaşmaktadır. Bu bağlamda kültürün halka aktarılarak temas kurduğu geleneksel mekânlar arasında dost meclisleri, köy evleri, düğünler / toylar, sünnet törenleri / uşak kesme, âşık bayramları, doğum günleri, anma programları, şiir geceleri, diğer etkinlikler / şölenler / ceşnler bulunurken modern dönemde İran Türkleri arasında meydana gelen sosyokültürel değişimler sebebiyle İsteriyo Ahmedî Müzikevi, internet / sosyal medya, radyo ve televizyon gibi elektronik icra mekânları da âşıklık geleneğine dâhil olmuştur. Bölgedeki icra mekânları, 2015, 2017-2018 yıllarında İran’da yapılan alan araştırmaları sırasında gözlem ve mülakat metotlarıyla tespit edilmiştir. Söz konusu yıllarda kahvehaneler, Hemedan âşıklık geleneğinin icralarının yapıldığı alanlardan biriyken 2023 yılında bölge hakkında yapılan araştırmalarda artık âşıkların icra mekânları arasında olmadığı ve gelenekteki yerinin sembolik bir hâl aldığı görülmüştür. Buna bağlı olarak bölgede sünnet törenleri / uşak kesme, âşık bayramları, anma programları, doğum günleri ve şiir gecelerinde yapılan âşık icralarının son yıllarda arttığı ve âşıklık geleneğinin önemli icra mekânlarından biri hâline geldiği tespit edilmiştir. Alan araştırmaları esnasında belirlenen âşık icra mekânları çalışmada bağlamsal kuramlar çerçevesinde ele alınmış, geçmiş ve günümüzdeki yapısı kültürel değişim ve dönüşümler ekseninde yeniden şekillenmesi sebebiyle incelenmesi hedeflenmiştir. Çalışmanın ortaya konmasında ise nitel araştırma yöntemlerinden etnografik modelden istifade edilmiştir. Bu bağlamda Hemedan âşıklık geleneğinin icra mekânları bir yandan çağın gerekleri sonucu geleneksel mekânlarda bir değişim yaşarken diğer yandan da çağın ve dolayısıyla toplumun isteklerine cevap verebilmek maksadıyla yeni icra mekânlarıyla halkın karşısına çıktığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İran, Hemedan, âşıklık geleneği, geleneksel icra mekânları, elektronik icra mekânları.

Etik Beyan

Etik beyan gerekmemektedir.

IRANIAN TURKS MINSTREL PERFORMANCE VENUES FROM TRADITION TO MODERNITY: THE CASE OF HEMEDAN REGION

Öz

The minstrel tradition, one of the important cultural elements of the Turkish world, is carried out in many provinces where Turks live, especially in regions such as Ardebil, Tabriz, Urmia, Zanjan, Qazvin, Merkezi, and Hemedan in Iran. The Iranian Turkish minstrel tradition has a structure that reaches many aspects of culture with the number of minstrels, the diversity of stories and minstrel moods, the richness of musical instruments, and different performance venues. In the geography of Hemedan, one of the regions that contain the above-mentioned characteristics of the minstrel tradition, minstrel performances access the public in two areas: traditional and electronic locations. In this context, traditional venues where the culture is transferred to the public and comes into contact with the people include friends’ assemblies, village houses, weddings/family gatherings, circumcision ceremonies/butchering, minstrel festivals, birthdays, commemoration programs, poetry nights, other events/feasts/festivals, while electronic performance venues such as Isteriyo Ahmadi Music House, internet/social media, radio, and television have also been included in the minstrel tradition due to the sociocultural changes that occurred among Iranian Turks in the modern period. The performance venues in the region were determined by observation and interview methods during the field research conducted in Iran in 2015, 2017-2018. In these years, coffeehouses were one of the places where the Hemedan minstrelsy tradition was performed, but in the research conducted in the region in 2023, it was seen that it was no longer among the performance venues of minstrels and its role in the tradition had become symbolic. The performances of minstrels at circumcision ceremonies/butler cutting, minstrel festivals, commemoration programs, birthdays, and poetry nights have consequently been noted to have increased in recent years in the area and have now established themselves as one of the important performance locations of the minstrelsy tradition. It was aimed at examining the past and present structure of the minstrel performance venues found during the field research as they were reshaped on the axis of cultural changes and transformations. These venues were examined within the framework of contextual theories in the study. The ethnographic model, one of the qualitative research methods, was utilized in the presentation of the study. In this context, it has been observed that the Hemedan minstrelsy tradition’s performance venues are experiencing modifications in their traditional settings due to demands from society on the one hand, and on the other, they are presenting the public with new performance locations in an effort to fulfill those demands.

Anahtar Kelimeler

Iran, Hemedan, minstrel tradition, traditional performance venues, electronic performance venues.

Kaynakça

• AKPINAR, Y. (1994). Azerî Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• AKTAŞ, A. ve ARIK, İ. (2023). “Whatsapp Kullanıcılarında Oluşan Yeni Alışkanlık ve Davranış Kalıplarının Türk Kültüründeki Âdâb-ı Muâşeret Açısından İncelenmesi”. BURANA- Türkoloji Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 1, 1-12.
• ATICI, A. (2015). Sungur Türkçesi Ses ve Şekil Bilgisi. Konya: Eğitim Yayınevi.
• AŞKIN BALCI, H. (2017). “İnternetteki Metinlerin Özellikleri ve Metindilbilim”. Turkish Studies International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. 12, No. 5, 57-74.
• CAFEROĞLU, A. (1967). “Azerbaycan Türkleri”. Türk Kültürü, S. 54, 412-420.
• ÇOBANOĞLU, Ö. (2000). Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• DÜZGÜN, D. (1994). “Erzurum’da Âşık Kahvesi Geleneği”. Millî Folklor Dergisi, S. 23, 31-33.
• DÜZGÜN, D. (2011). “Âşık Kahvehanesinin Fonksiyonlarındaki Gelişim ve Değişimin Geleneğe Etkileri”. Somut Olmayan Kültürel Miras Yaşayan Âşık Sanatı Uluslararası Sempozyum Bildirileri. 249-258, Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları 17.
• ERSOY, R. (2012). “Halk Bilimi Çalışmalarının Gelişimine Paralel Olarak “Alan Araştırması” Kavramını Yeniden Düşünmek”. Millî Folklor Dergisi, S. 94, 5-13.
• GÖKDAĞ, B. A. ve HEYET, M. R. (2004). “İran Türklerinde Kimlik Meselesi”. Bilig, S. 30, 51-84.
• GÖRKEM, İ. (1998). “Türk Halk Hikâyelerinin Canlı Gösterim (=Performance Oriented) Olarak İncelenmesi”. Millî Folklor Dergisi, S. 37, 107-113.
• GÜN, F. (2021). Sosyo-Kültürel Değişmeler Bağlamında Hemedan (İran)’da Türk Âşıklık Geleneği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GÜN, F. ve SALAHİ, A. (2020). “Âşık Mesiyollah ve Sanatı”. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 9, S. 3, 1970-1979.
• KARADENİZ, Y. (2012). İran Tarihi (1700-1925). İstanbul: Selenge Yayınları.
• KAFKASYALI, A. (2004). “İran Türkleri ve İran Türk Edebiyatı”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 24, 99-132.
• KAFKASYALI, A. (2010). İran Türkleri. Erzurum: Bilgeoğuz.
• KOBOTARİAN, N. (2013). Tebriz Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı. Adana: Karahan Kitabevi.
• KOBOTARİAN, N. (2015). Tebriz Âşıklık Geleneğinde Destan Söyleme. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KOBOTARİAN AZEROĞLU, N. ve AZİZPOUR, R. (2020). “İran Türkleri’nde Sözlü Gelenek Bağlamında Âşıklık Geleneği ve Milli Bilinç”. AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C. 8, S. 21, 140-150.
• KÖPRÜLÜ, M. F. (1998). Türk Edebiyat Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• MALİNOWSKİ, B. (2014). Bilim, Büyü ve Din. (Çev.: Saadet Özkal). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• ÖZARSLAN, M. (2011). “Erzurum Âşıklık Geleneğinde Sosyo-Kültürel Zeminler”. Bilge Seyidoğlu Kitabı. 299-313, Dergâh Yayınları.
• RAZZAGHİ, M. (2018). Zengan Âşıklık Geleneği ve Zenganlı Âşık Müslüm. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ROUX, J. P. (2002). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• SOHRABİABAD, H. (2016). Hemedan (İran) Türk Dönemi Yapılarındaki İnşa, Usta ve Onarım Kitabeleri. Ankara: Gece Kitaplığı.
• TAŞLIOVA, M. M. (2006). Kars’ta Sözel Hikâyecilik ve Hikâyeler. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• UZUN, E. (2007). İran Türk Folkloru. Trabzon: Eser Ofset.
• ZEHTABİ (Kirişçi), M. T. (2010). İran Türklerinin Eski Tarihi. (Haz.: Ferhad Rahimi). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.