GELENEKSEL MESLEK BAĞLAMINDA UYGURLARDA KUYU/KANAL/KARIZ KAZICILAR

Yıl 2024, , 1182 - 1193, 27.12.2024

Ebru Kılıç

https://doi.org/10.55666/folklor.1478882

Öz

Türk kültür tarihinde, teknolojinin kol gücüne dayalı olup daha ilkel yöntem ve tekniklerle gerçekleştirildiği zamanlarda sosyal gerçekliğin bir sonucu olarak gelişen meslek kollarından biri de geleneksel su yönetimidir. Uygur Türkleri arasında da bilhassa kurak ve çöl iklimine sahip bölge koşulları karşısında deneyim, geleneksel bilgi, usta-çırak ilişkisi ve çevresel-kültürel faktörler ile entegre su yönetim sistemleri inşa edilmiştir. Bu gelişim ve inşa sürecinde, su yönetimini meslek edinmiş kuyu/kanal/karız kazıcıların ürettikleri ve kattıklarına toplumsal teoride görülen halkın pratik ve inanış dünyası ile dinamik etkileşimler kurularak bağlantılı işlevler dizisi eklenmiştir. Bu çalışmada, Uygurların dünya görüşlerini yansıtan inanış ve uygulamalara, sözlü ve yazılı kültürden hareketle su yönetimi icracılarına odaklanılmıştır. Bu kapsamda suyun yönetimiyle ilişkili gündelik yaşam pratikleri, sosyo-kültürel ve çevresel koşullarda şekillenen halkın düşünce tasavvurunda mesleğin prestiji, temsilcilerinin özellikleri kültürel faktörler hesaba katılarak, çok boyutlu bakış açısı benimsenerek ele alınmıştır. Çalışmada öncelikle kültürel miras alanı olarak geleneksel su yönetimi, kültür ve teknoloji arasındaki ilişkisel-kültürel bağlamlardan ve birlikte gelişim gösterdiği alanlardan bahsedilmektedir. Ardından yazılı kaynaklarda Uygurlar arasında karızcılar hakkında aktarılan bilgilere yer verilerek “kültürel tekniğin” tarihsel sürekliliğine, geleneksel bilgi ve su yönetimi arasındaki ilişkiye dikkat çekilmiştir. Analiz “suyun kıymetini bilen kazıcılar”, “kuyu/karız kazıp er olma / er adlandırılma”, “geleneksel bilgi taşıyıcılarına ve icracılarına saygı: ‘kuyu/karız kazanı unutma’” ve “geleneksel mesleğin icrasında kazıcıların inanış ve uygulamaları” adlı alt başlıklar kapsamında gerçekleştirilmiştir. Öz ifadeyle bu makale, geleneksel su yönetimi icracıları kazıcıların kültürel bağlamda halkbilimsel yaklaşımla incelenmesi için bir çerçeve sunar. Araştırmada Uygur sahasında, folklorik deneyimin asal bir unsuru olarak geleneksel su yönetimi ve kültürel pratiklere ilişkin gözlem, tespit ve analizler ortaya koyulmuştur. Öte taraftan bulgu ve sonuçların yeni araştırmalara kaynaklık etmesi, sosyal-kültürel yaşamı araştırmaya, anlamaya yardımcı olması amaçlanmıştır. Araştırma sonucunda insanların çevreyle temasına ve ilişki kurmalarına dayalı su yönetiminin kültürel ve çevresel bağlamda biçimlendirildiği gözlemlenmiştir. Suyun yaşam alanlarına ve tarım arazilerine taşınmasında kazıcı meslek grubundakilerin verdikleri hizmet ile halk arasında kendilerine dinî ve din dışı anlamla bir statü-kimlik yüklendiği görülmüştür. Bu değerin ve önemin görünümü bilhassa atasözleri, deyimler, kalıp ifadeler, meslekî terimler başta olmak üzere halkın inanışlarına, ritüellerine ve genel ifadeyle bunları kapsayıcı geleneksel dünya görüşlerine kaynaklık etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Su yönetimi, sulama sistemi, geleneksel meslek, maddi kültür, karızcı

Etik Beyan

Etik Komisyon İzni alınmıştır.

Kaynakça

• AÇA, M. (2015). “Meslek Folkloru Araştırmaları Tarihine Bir Bakış”. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Araştırmaları Dergisi, C. 1, S.1, 111-137.
• AKIN, E. (2023). “Faillik, Öznellik ve Öznelerarasılık Bağlamında Hacıbektaş’ta İnanç Temelli Hediyeleşmeler” Ritüelleri ve Anlatılarıyla Kutsal Mekânlar (Güneydoğu Anadolu Bölgesi)- III, (Ed. Hatice Kübra Uygur-Erdem Akın), s.117-171, Çanakkale: Paradigma Akademi.
• BERKES, F. vd. (2000). “Rediscovery of Traditional Ecological Knowledge as Adaptive Management”. Ecological Applications, C. 10, S. 5, 1251-1262.
• CHILDE, G. (2001). Kendini Yaratan İnsan (İnsanın Çağlar Boyu Gelişimi). (Çev. Filiz Ofluoğlu), İstanbul: Varlık Yayınları.
• CLAUSON, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• ÇAQMAQ, Q. S. (2010). “Turpan Xelq Qoşaqliridin Kariz Medeniyitige Nezer”. Qeşger Péydagogiga İnstituri İlmiy Jurnili, S. 173, C. 2, 70-74.
• ÇERİBAŞ, M. (2022). “İlahi Bilgiden İnsani Bilgiye: Meslek Pirleri ve Pirlik Müessesesi” Geçmişten Geleceğe Köprü Ahilik ve Ahi Evran Kitabı (Ed. Fatih Köksal vd.), s. 297-308, Eskişehir: Türk Ocakları Eskişehir Şubesi Yayını.
• DOĞAN, L. (2020). Uygur Atasözleri. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• DOUGLAS, M.. (2017). Saflık ve Tehlike: Kirlilik ve Tabu Kavramlarının Bir Çözümlemesi. (Çev. Emine Ayhan), İstanbul: Metis Yayınları.
• ERCAN, F. (2015). Toplumlar ve Ekonomiler. İstanbul: Bağlam Yayınları.
• FEYERABEND, P. (1987). Farewell to Reason. London, UK: Verso.
• GEERTZ, C. (2006). Yerel Bilgi. (Çev. Kudret Emiroğlu), Ankara: Dost Kitabevi.
• GÜL, B. (2004). Eski Türk Tarım Terimleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• HANSEN, R. D (2004). “Karız: Turfan’ın Yeraltı Su Kanalları”. Bilim ve Ütopya, S.123, 19-21.
• HEBİBULLA, A. (2019). Uygur Etnografyası. (Akt. Ayhan Çelikbay), Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• İMİN, E. (2006). Uyğur Xelq Maqal-Temsilliri (C. 2). (Haz. Abduraxman Ebey ve Exmet İmin), Ürümçi: Şinciang Xelq Neşriyati.
• İNAYET, A. (2004). “Türk Kültüründe Bir Harika”. Bilim ve Ütopya, (123): 16-18.
• KADERLİ, Z. (2020). Kültürel ve Bilimsel Söylemlerin İnşa Mekanizmaları Bağlamında Beden. Ankara: Nobel Yayınları.
• (1987/1988). Suyla Gelen Kültür. (Yönetmen Ertuğrul Karslıoğlu).
• KILIÇ, E. (2023a). Turfan Uygurlarının Karız Folkloru ve Su Yönetimi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KILIÇ, E. (2023b). “Geleneksel Su Yönetim Sisteminin (Karız) Uygur Halk Koşaklarına Yansıması”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C. 11, S. 35, 661-677.
• MARSHALL, G. (1999). Sosyoloji Sözlüğü. (Çev. Osman Akınhay ve Derya Kömürcü), Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• MCCARL, R. S. (1978). “Occupational Folklife: A Theoretical Hypothesis”. Western Folklore, C. 37, S. 3, 145–160.
• NASKALİ GÜRSOY, E. (Ed.) (2023). Kuyu Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• NEMTUL, H. (2011). Turpandiki Karizçilar Üstide Tetqiqat (The Study of Karez’s Craftsmen in Turpan) Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 新疆师范大学, Şincañ Normal Üniversitesi.
• ÖGEL, B. (1985). Türk Kültür Tarihine Giriş (C.3). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ÖGEL, B. (2010). Türk Mitolojisi: Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar (C.1). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ÖGER, A. (2013). Uygur Türklerinde Törenler ve Bayramlar. Ankara: Grafiker Yayınları.
• ÖZÇALIK, M., ve ÇOBANOĞLU, Ö. (2023). Karız Su Sisteminin Uygur Kültüründeki Sosyokültürel Değerinin Araştırılması. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, S. 22, 74-82.
• ÖZDEN, D. (2017). Uygarlık Harikası Karızlar. İstanbul: Kategori Yayıncılık.
• RAXMAN, A. (1989). Uyġur Folklori Heqqide Bayan. Ürümçi: Şincañ Daşö Neşriyati.
• SCHAFFER, K. (1989). Women and the Bush: Australian National Identity and Representations of the Feminine. Working Paper No. 46. Series ed. C. Bridge. London: Sir Robert Menzies Centre for Australian Studies, Institute of Commonwealth Studies.
• SCHELWALD-van der, K. et.al. (2009). Water: A Way of Life: Sustainable Water Management in a Cultural Context. CRC Press.
• SEIDENSTICKER, W. (1993). "Occupational structure of Yerwa in the 1920s.". Berichte des Sonderforschungsbereichs, C. 268, S. 2, 197-219.
• SEIICHI. T. (1979). “Don't Forget The Well-Diggers”. Japan Quarterly, C. 26, S.1, 18.
• SEMİZ, Ö. (2015). “Geleneksel Bilgi, Folklor ve Fikri Mülkiyet Hukuku: Yerel Kollektif Bilginin Hukuki Korunması”. Fikri Mülkiyet Hukuku Yıllığı 2013. (Ed. Prof. Dr. Tekin Memiş), 377-402.
• STRANG, V. (2004). The Meaning of Water. Oxford-New York: Berg.
• ŞEN, S. (2007). Orhon, Uygur ve Karahanlı Metinlerindeki Meslekler Bağlamında Eski Türk Kültürü. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TÖLMBÖK, Ğ. N. (2007). Şincañdiki Yer Asti Su Quruluşi: Kariz. Ürümçi: Şincañ Xelq Neşriyati.
• YOLCU, M. A. ve AÇA, M. (2019). “Geleneksel Ekolojik Bilgi ve Folklor”. Folklor Edebiyat, C. 25, S. 100, 861-871.
• Sözlü Kaynaklar
• KK-1: H. Abdürraşidhan, Turfan, 1987, Lisansüstü Öğrenci. (Görüşme Tarihi: 29.04.2022).
• KK-2: A. Tokkuzoğuz, 1985, Turfan, Lisansüstü Öğrenci (Görüşme Tarihi: 8.05.2022).
• KK-3: A. Turfan, Turfan, 1982, Lisansüstü Öğrenci (Görüşme Tarihi: 27.05.2023).
• KK-4: A. Samsakov, Urumçi, 1948, Lisans, Mühendis (Görüşme Tarihi: 8.08.2022).