WATER ARCHITECTURE IN ESKIGEDIZ (KÜTAHYA): “BRIDGES, LAUNDRIES, AQUEDUCT AND WATER RESERVOIR”

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 1, 1 - 32, 25.04.2019

Türkan Acar

Öz

There are thirteen districts of Kütahya in the Aegean Region. The subject of our study is Gediz, about 95 km southwest of Kütahya and 45 km north of Uşak. The history of Gediz dates back to the Phrygians (750 BC). The settlement, which was managedas a sanjak during the Seljuk State and Germiyanoğlu Principality, was later under Ottoman rule. Gediz, the flood in 1875, 1901, 1911, 1945, was destroyed by fire in 1911 and the earthquake he had suffered in 1970. After the earthquake of 1970, with the decision of the Council of Ministers dated 05.08.1970,7/1164 no, the settlement was moved to the so-called “Karılar Bazaar” which is 7 km away from Eskigediz on the Simav highway. In the land survey conducted in Eskigediz in 2018, ten fountains, six bridges, two laundries, two baths, an aqueduct and a water reservoir belonging to the Ottoman and Early Republican period were identified. The presence of the Gediz River in the city is one of the main factors that provide diversification of water-related structures. The buildings have undergone local changes with user and natural destructions. In this study, the plan and space fictions of the buildings examined in situ were introduced with the methodology of Art History and their place in the water structures built during the Turkish period in Anatolia was discussed.

Anahtar Kelimeler

Kütahya, Eskigediz, bridge, laundry, aqueduct, water reservoir

ESKİGEDİZ’DE (KÜTAHYA) SU MİMARİSİ: “KÖPRÜLER, ÇAMAŞIRHANELER, SU KEMERİ VE SU DEPOSU”

Öz

Ege Bölgesi’nde, İç Batı Anadolu eşiğinde yer alan
Kütahya’nın onüç ilçesi bulunmaktadır. Çalışmamıza konu olan Gediz ilçesi,
Kütahya il merkezinin yaklaşık 95 km güneybatısında, Uşak ilinin ise 45 km
kuzeyindedir. Gediz’in tarihi Frigler (MÖ 750) dönemine kadar inmektedir.
“Kadoi” adıyla bilinen kent, Frigler döneminde Frigya kahramanı Kadis adına
“Kadus” adıyla yeniden kurulmuştur. Selçuklu Devleti ve Germiyanoğlu Beyliği
döneminde sancak olarak yönetilen yerleşim daha sonra Osmanlı hakimiyeti altına
girmiştir. Osmanlı hakimiyetindeki yerleşim, 1871 yılında da kaza merkezi
olmuştur. Gediz, 1875, 1901, 1911, 1945 yıllarında sel, 1911 yılında yangın ve
1970 yılında geçirdiği deprem ile oldukça tahrip olmuştur. 1970 depreminden
sonra 05.08.1970 tarihinde 7/1164 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yerleşim,
Simav karayolu üzerindeki Eskigediz’e 7 km mesafedeki “Karılar Pazarı” olarak
anılan mevkie taşınmıştır. 2018 yılında Eskigediz’de, yapılan arazi
çalışmasında, Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet dönemine ait, on çeşme, altı
köprü, iki çamaşırhane, iki hamam, bir su kemeri ve bir su deposu tespit
edilmiştir. Çalışmamızda, yerinde incelenen yapıların plan ve mekan kurguları, Sanat
Tarihi metodolojisiyle tanıtılmış ve Anadolu’da Türk döneminde inşa edilmiş su
yapıları içerisindeki yerleri tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kütahya, Eskigediz, köprü, çamaşırhane, su kemeri

Kaynakça

• ABİCEL, Mustafa R. (1987). “Konya Alaeddin Camii'nde Yapılan Onarımlar ve Zemin Güçlendirme Çalışmaları ile Alaeddin Tepesinin Sorunları”. Vakıf Haftası Dergisi, 5 (1987), s. 27-51.
• ACAR, Türkan. (2016). “Uşak’ta Türk Dönemi Taş Köprüleri”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2016/3, Sayı: 25, Isparta, s. 23-45.
• ACAR, Türkan. (2017a). “Ulubey’deki Osmanlı Dönemi Çeşmeleri”. Vakıflar Dergisi, Sayı: 47, Ankara, s. 133-168.
• ACAR, Türkan. (2017). “Uşak Arkeoloji Müzesi’ndeki Türk Dönemi Kitabeleri ve Mimari Plastikleri”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 51, s. 1-18.
• ACAR, Türkan. (2018). “Beki ve Paşalar Köyü Özelinde Uşak Sarnıçları”. Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, Number: 65, Spring I 2018, p. 369-380.
• ALTINSAPAN, Erol. (2001). Tek Kemer Gözlü Rize Köprüleri. Eskişehir.
• AREL, Ayda. (1991). “Ege Bölgesi Ayanlık Dönemi Mimarisi: 1989 Dönemi Yüzey Araştırmaları”. Araştırma Sonuçları Toplantısı VIII, Ankara 28 Mayıs-1 Haziran 1990, T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara, s. 1-23.
• AREL, Ayda. (1992). “Soma Yakınlarında Eski Bir Dağ Yerleşmesi Tırhala Köyü”. Araştırma Sonuçları Toplantısı IX, Çanakkale 27-31 Mayıs 1991, T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara, s. 119-130.
• ARSEVEN, Celal Esad. (1983). “Çamaşırhane”. Sanat Ansiklopedisi, Cilt 1, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, s. 364.
• ARSEVEN, Celal Esad. (1983). “Sarnıc”. Sanat Ansiklopedisi, Cilt 4, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, s. 1768.
• ARSEVEN, Celal Esad. (1984). Türk Sanatı. İstanbul: Cem Yayınevi.
• AYDIN, Meltem. (2016). “XVII. Yüzyılda Gediz’in Sosyo-Ekonomik Yapısı”. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi/KAÜİİBKD, Cilt 7, Sayı 12, s. 125-153.
• AYTÖRE, Ayhan. (1962). “Türklerde Su Mimarisi”. Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi, Ankara 19-24 Ekim 1959, Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara: 45-69.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı. (1982). Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavudluk. IV. cilt, 4.5.6. kitab, İstanbul.
• BAŞGELEN, Nezih. (1988). “İstanbul’da Antik Su Mimarisi: Sarnıçlar”. İlgi, 92, s. 13-24.
• BİLDİRİCİ, Mehmet. (1994). Tarihi Su Yapıları, Konya, Karaman, Niğde, Aksaray, Yalvaç, Side, Mut, Silifke. Ankara.
• BORAN, Ali-BOZKURT, Tolga-MUTLU, Mehmet-YAŞAR, Hasan. (2015). “Ortaçağ’dan Günümüze Konya İli ve Güneybatı İlçeleri Yüzey Araştırması 2013 Yılı Çalışmaları”. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 02-06 Haziran 2014 Gaziantep, 2. Cilt, Ankara, s. 373-392.
• BOZKURT, Nebi-ÇOBANOĞLU, Ahmet Vefa-KARAKAYA, Enis. (2009). “Sarnıç”. TDV İslam Ansiklopedisi, C: 36, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 158-162. BOZKURT, Tolga. (2002). Beypazarı’ndaki Türk Devri Yapıları. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya.
• BÖLÜKBAŞI ERTÜRK, A. Esra. (2004). Osmanlı Döneminde Safranbolu Su Mimarisi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• CEYLAN, Mehmet Akif. (2013). “Manisa’da Tarihi Köprüler ve Fonksiyonel Özellikleri”. CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2013 Manisa Özel Sayısı, Manisa: C. 11, S: 3, s. 22-61.
• CİLOŞOĞLU, Yunus Emre. (2011). XVI. Yüzyıl Mühimme Defterlerinde Kütahya. Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya.
• ÇAĞLITÜTÜNCÜGİL, Ersel. (2011). “Evliya Çelebi’de Geçit Kale (İzmir)”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Journal of Turkish World Studies, XI/2 (Kış 2011), s. 181-193.
• ÇAKIR, İbrahim Etem. (2016). “XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Kütahya Kazâsı”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Nisan 2016 20 (1): 243-274.
• ÇEÇEN, Cahit. (1973). İçme Suyu Mühendisliği. İstanbul: İstanbul Sular İdaresi Genel Müdürlüğü Yayınları.
• ÇEÇEN, Kazım. (1988a). Mimar Sinan ve Kırkçeşme Tesisleri. İstanbul.
• ÇEÇEN, Kazım. (1988b). “Sinan’ın Yaptığı Köprüler”. Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 1, İstanbul.
• ÇÖL, Nilgün. (2011). “Galata Kent Dokusu İçerisinde Saliha Sultan Sebil Çeşmesinin Değerlendirilmesi”. Turkish Studies, Volume 6/3 Summer 2011, p. 645-659.
• ÇULPAN, Cevdet. (2002). Türk Taş Köprüleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Denizli Büyükşehir Belediyesi, Denizli Kültür Envanteri. (2014). Denizli.
• ERİÇ, Murat. (1986). “Eski Eserlerimizde Malzeme Sorunları”. TAÇ Dergisi, 4, 1986.
• ERİNÇ, Sırrı-BİLGİN, Turgut-BENER, Muzaffer-SUNGUR, Korkut-ERER, Sermet-GÖÇMEN, Kemal. (1970). Gediz Depremi (Tatbiki Jeomorfolojik Etüd). İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yay. No: 1520, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yay. No: 60, İstanbul.
• Eskigediz Belediyesi Tanıtım Kitapçığı (yazar ve tarih belirtilmemiş). Kütahya.
• EYİCE, Semavi. (1994). “Sarnıçlar”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.6, İstanbul: Ana Basım AŞ, s. 469-472.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib. (1997). “Kütahya”, İA, Cilt 6, İstanbul: Eskişehir Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi MEB Yayınları, s. 1118-1126.
• GÜRSOY, Fatıma Rezzan. (2011). XVI-XIX. Yüzyıllarda Gediz’de Toplumsal Hayat. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Uşak.
• HASOL, Doğan. (2008). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. 10. Baskı, İstanbul: YEM Yayınları.
• İLTER, Fügen. (1975). “Sivrihisar Yöresi Araştırmaları”. Anadolu (Anatolia), Sayı: 19, s. 13-49, Ankara Üniversitesi Basımevi.
• İLTER, Fügen. (1978). Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri. Ankara.
• KAPLAN, Aloda. (2005). 19. Yüzyılda Gediz Nahiyesinin Sosyo-Ekonomik Yapısı. İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Tarihi Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• KILCI, Ali. (2007). İskilip’te Suyun Hikayesi Tarihi Sular, Çeşmeler ve Diğer Tesisler. Ankara.
• Konya Büyükşehir Belediyesi, Konya İl Merkezi Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri. (2010). (Hazırlayanlar: Aygör, Erkan-Tokay, Kemal-Baykal, Şenay-Türkmen, Abdülkadir-Yöreli, Yasin-İpek, Ruhsar-Doğan, Nursel), Konya.
• KUNTER, Halim Baki. (1938). “Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri Üzerine Mücmel Bir Etüd”. Vakıflar Dergisi, S: 1, s. 103-130, Ankara.
• KURAN, Apdullah. (1986). Mimar Sinan. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• ÖDEKAN, Ayla. (1977). “Köprü”. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, II, İstanbul, s. 1055.
• ÖNDER, Osman. (1977). Gediz’in Tarihçesi. İzmir: Radyo Gazetesi Matbaası.
• ÖNGE, Yılmaz. (1967). “Antalya ve Çevresinde Türklerin Yaptığı Eski Su Sarnıçları”. Arkitekt, XXXVI, s. 24-26.
• ÖZİŞ, Ünal. (1984). Su Mühendisliği Tarihi Açısından Anadolu’daki Eski Su Yapıları. İzmir.
• ÖZİŞ, Ünal-Y. Arısoy, Yalçın. (1987). Mimar Sinan’ın Suyolları. İzmir.
• ÖZYURT, Osman. (1988). Konya ve Çevresindeki Tarihi Su Sarnıçları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• PAMİR, Hatice. (2015). “Antakya, Kuseyr Yaylası Kırsal Alan Yüzey Araştırması”, Ortaçağ’dan Günümüze Konya İli ve Güneybatı İlçeleri Yüzey Araştırması 2013 Yılı Çalışmaları. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 02-06 Haziran 2014 Gaziantep, 2. Cilt, Ankara, s. 353-372.
• PINAR, Mehmet. (2004). Çağlar Boyunca Gediz. Eskigediz Belediyesi Yayınları.
• RAMSAY, William Mitchhell. (1961). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası. Çev. Mihri Pektaş, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• SELÇUK, Furuzan. (1965). “Vakıflar (Başlangıçtan 18. Yüzyılına Kadar)”. Vakıflar Dergisi, S: 65, s. 21-29, İstanbul.
• SÖZEN, Metin vd. (1975). Türk Mimarisi’nin Gelişimi ve Mimar Sinan. İstanbul.
• SÖZEN Metin-TANYELİ Uğur. (2011). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• T.C. Niğde Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Niğde Kültür Envanteri. (2009). (Hazırlayanlar: Açıkgöz, Fazıl-Demir, Fariz-Eryaman, Mustafa-Tektaş, Murat), Niğde.
• TEMİZ, F. Mine. (2015). “Hatay İli’ndeki Türk ve İslam Dönemi Yüzey Araştırmaları-2013”. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 02-06 Haziran 2014 Gaziantep, 1. Cilt, Ankara, s. 473-494.
• TEXİER, Charles. (2002). Küçük Asya, Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi. (Çeviren Ali Suat), Birinci Cilt, İkinci Cilt, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara.
• TUNCEL, Metin. (1977). “Türkiye’de Yer Değiştiren Şehirler Hakkında Bir İlk Not”. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, Sayı: 20-21, İstanbul, s. 119-128. TUNÇ, Gülgûn. (1978). Taş Köprülerimiz. Ankara.
• Türk Kültür Varlıkları Envanteri Konya 42. (2009). (Editör: Haşim Karpuz), C. II, Ankara.
• Türk Kültür Varlıkları Envanteri Manisa İlçeleri 45. (2013). (Editör: Hakkı Acun), Ankara.
• Türk Ansiklopedisi. (1980). “Sarnıç Maddesi”, C. XXVIII, Ankara, s. 165.
• Türk Dil Kurumu Derleme Sözlüğü. (1993). (2. Baskı), “Avgan”, C.I, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, s. 380.
• Türk Dil Kurumu Derleme Sözlüğü. (1993). (2. Baskı), “Debboy”, C. IV, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, s. 1392.
• Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük. (1998). (9. Baskı), “Sarnıç”, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi, s. 1915.
• TÜRKTÜZÜN, Metin-AYBEK, Serdar-ÜNAN, Serdar. (2016). “Debboy Köprüsü Heykelleri ve Phrigia’da Bir Roma Kenti”. Kütahya Müzesi 2015 Yıllığı, Sayı: III, Kütahya: Bilgin Kültür Sanat Yayıncılık, s. 107-131.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı. (1932). Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osmanoğulları Zamanında Kütahya Şehri. İstanbul: Maarif Vekaleti Yayınevi.
• VARLIK, Mustafa Çetin. (1988). “XVI. Yüzyılda Kütahya Sancağı’nda Yerleşme ve Vergi Nüfusu”. Belleten, LII / 202, 115-168.
• VARLIK, Mustafa Çetin. (2002). “Kütahya”. DİA, XXVI, 580-584, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• YILDIZ, İrfan. (2003). Savur’daki Mimari Eserler. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van.
• YILDIZ, İrfan. (2008). Mardin’deki Su Mimarisi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Van.
• YILDIZ, İrfan. (2011). Savur’daki Tarihi Eserler. İstanbul.
• YILDIZ, İrfan-KOÇ, Erkan. (2005). “Savur’daki (Çamaşırhane) Yunaklar”. IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Erzurum, s. 473-82.
• Yurt Ansiklopedisi. (1983). C.7, İstanbul.
• YÜCEL, Erdem. (1967). “İstanbul’da Bizans Sarnıçları”. Arkitekt, C. 1967, Sayı: 1967-02 (326), s. 62-66, 74.