KAZDAĞLARI’NDAN SANDRAS’A TAHTACI TÜRKMEN KÜLTÜRÜNDE ESKİ TÜRK DİNİNİN İZLERİ

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 215 - 230, 25.08.2022

Aslı Çandarlı Şahin

https://doi.org/10.55666/folklor.1085301

Öz

Adlarını bir zamanlar yoğun olarak meşgul oldukları ormancılık ve odun işçiliğinden alan Tahtacılar dini olarak Alevi etnik olarak ise Türkmen kimliğine sahip bir topluluktur. Tahtacı Türkmenleri Anadolu coğrafyasında Kazdağları’ndan Toroslar’a uzanan kıyı şeridi ile daha iç kısımlarda; Kahramanmaraş, Kayseri ve Malatya’ya kadar uzanan geniş bir bölgede yaşamış ve yayılmışlardır. Bu geniş alan içerisinde Balıkesir ve Muğla da Tahtacı Türkmenlerin yaşadıkları yerler olarak öne çıkmaktadır. Bu araştırmada Balıkesir’deki Tahtacı Türkmen nüfusunun en yoğun olduğu yer olan Kazdağları yöresinde yaşayan Tahtacı Türkmenlerin sahip oldukları kültürel özellikler ile Muğla Yöresinde (Çörüş, Fevziye ve Kemaliye) yaşayan Tahtacı Türkmen grupları incelenmiştir. Tahtacı kültürü canlı renkleriyle, farklı sembolleri barındıran giysileri, semahları, kanlı-kansız kurbanları ve hayatın geçiş dönemine ilişkin ritüelleri ile içerisinde ilgi çekici bir özgünlük barındırmaktadır. Geçmişten günümüze taşıdıkları geleneklerine bakıldığında, doğumdan ölüme, hayatı bir tören havasında yaşadıklarını düşünmek mümkündür. Türlü adetlerin, dini ritüellerin farklı bir zaman ve farklı bir coğrafyanın izlerini taşıdığı görülmektedir. Bu noktada Tahtacı Türkmenlerin hayatlarının her alanına etki eden inanç dünyalarının kapılarını aralamak; geçmişten bugüne taşıdıkları unsurlarda ata yurdu ve Eski Türk dinine ait izleri sürmek bu araştırmanın ana amacıdır. Tahtacı Türkmen mensuplarının kendi kültürel kimliklerini nasıl ifade ettikleri, geleneklerine sahip çıkma konusundaki tavırları, kuşaklar arası kültürel aktarımı ne şekilde sağladıkları gibi sorulara cevap aranmıştır. Geçmişten günümüze muhafaza edilen gelenekler bir yana yitirilenler ve bunların neden yittiği de anlaşılmaya çalışılmıştır. Tahtacı Türkmen Kültürü, Eski Türk dini inancı ile ilişkileri bağlamında bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Doğaya ait unsurların oldukça önemsendiği; sevincin, duanın, şükürün, niyetin, dileğin doğa ile iç içe olunarak somutlaştırıldığı görülmüştür. Özellikle dağ tepeleri, bazı ağaçlar ya da taşlar gündelik yaşamın bir parçası olarak Tahtacı Türkmenlerin hayatındadır. Bu noktada Kazdağları’nda Sarıkız, Muğla yöresinde Eren(Çiçek) Baba öne çıkan iki manevi karakterdir. Her ikisi için de çeşitli anlatıların varlığı söz konusudur. Kazdağları ve Sandras Dağı’nda yer alan ve her yıl düzenli olarak ziyaret edilen söz konusu mevkiler paylaşmanın, birliğin, gelenekleri sürdürmenin verdiği hazzın da mekanlarıdır. Bu mekanlarda gerçekleştirilen ritüellere bakıldığında kanlı kurban geleneğinin yanı sıra çaput bağlama, saçı gibi kansız kurban örnekleri ile mum yakma, eşiğe basmama, vb. gibi bir çok uygulamanın varlığı dikkat çeker. Tabiat kuvvetlerinin, doğaya ilişkin unsurların insan hayatının bir parçası olması meselesi bilindiği üzere İslam Öncesi dönemde oldukça güçlü bir biçimde kendini gösterir. Doğadaki tüm varlıkların bir ruhunun olduğuna ve bu ruhların memnun edilmeleri gerektiğine olan inanç çerçevesinde Türkistan’ın konargöçer Türklerinde rastladığımız bir çok uygulamanın yüzyıllar sonrasında Anadolu coğrafyasında bugün dahi canlı biçimde yaşatılıyor olması ilginç olmanın ötesinde, heyecan vericidir.

Anahtar Kelimeler

Tahtacı, Türkmen, Eski Türk Dini, Kazdağları, Sandras

Destekleyen Kurum

Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi

Proje Numarası

19/082/06/5

Kaynakça

• ANOHİN, A.V. (1998), “Altay Şamanlığına Ait Maddeler.” (Çev. Abdülkadir İnan), Makaleler ve İncelemeler C. I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 400-453.
• ARSLAN, Y. (2017), “Türkistan’dan Tunceli’ye Kurban İnancı” Milli Folklor 115 (2017/29): 51-62.
• ASAN, V. (2005). Tahtacı Kimliği ve Tahtacı İnanç Merkezleri, Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu I Bildiriler ve Müzakereler, Isparta.
• BAHA SAİD BEY (2000), Türkiye’de Alevî-Bektaşî, Ahi ve Nusayrî Zümreleri (Haz. İsmail Görkem), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• BARS, M. E. (2018), “Şamanizmden Tasavvufa Şamandan Sufi/Veliye Değişim/Dönüşümler”, Türkbilig (36), 167-186.
• BARTHOLD, W. (1998), “Türklerde ve Moğollarda Defin Merasimi Meselesine Dair” (Çev. A. İnan), Makaleler ve İncelemeler C. I., Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 362-386.
• BAYAT, F. (2006), “Türk Mitolojisinde Dağ Kültü”, Folklor Edebiyat, 12(46/2), 47-60.
• BORATAV, P. N. (1984), 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• BÜYÜKOKUTAN TÖRET, A. (2017), Muğla Alevi Türkmen Kültürü, Konya: Kömen Yayınları.
• ÇINAR, A. A. (2017), Muğla Halk İnanışları, Muğla: Muğla Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• ÇINAR, A. A. (2018), Muğla İnanış Merkezleri (Erenler/Ziyaret Yerleri), Muğla: Muğla Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• DUYMAZ, A. (2001), “Kaz Dağı ve Sarı Kız Efsaneleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (5), 88-102.
• DUYMAZ, A. ve ŞAHİN, H. İ. (2008), “Kaz Dağlarında Dağ, Ağaç Ve Ocak Kültü Üzerine İnanış ve Uygulamalar”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11(19), 116-126.
• EBERHARD, W. (1996), Çin’in Şimal Komşuları (Çev. Nimet Uluğtuğ) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ELİADE, M. (2018), Şamanizm. (Çev. İsmet Birkan), Ankara: İmge Kitabevi.
• ENGİN, İ. (1995), “Akçaeniş Tahtacılarında Ölü Gömme Geleneği”, I. Akdeniz Yöresi Türk Toplulukları Sosyo-Kültürel Yapısı (Tahtacılar) Sempozyum Bildirileri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 37-44.
• ERGİN, M. (2011), Dede Korkut Kitabı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• ERÖZ, M. (1990), Türkiye’de Alevîlik ve Bektâşîlik, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ERGUN, P. (2004), Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• ESİN, E. (2001), Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• GÖKBEL, A. (1996), “Anadolu’da Yaşayan Halk İnanışlarından Çaput Bağlama ve Nazar”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (1), 173-186.
• GÜNAY, Ü. ve GÜNGÖR, H. (2009), Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dini Tarihi, İstanbul: Rağbet Yayınları.
• GÜRSOY, Ü. (2012), “Türk Kültüründe Ağaç Kültü ve Dut Ağacı”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi (61), 43-54.
• İBN FAZLAN (1995), Seyahatnâme, (Çev. Ramazan Şeşen), İstanbul: Bedir Yayınevi.
• İNAN, A. (1962), Hurâfeler ve Menşeleri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• İNAN, A. (1986), Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İNAN, A. (1998a), “ Orun” ve “Ülüş” Meselesi I-Mevki –Orun Hukuku, Makaleler ve İncelemeler C. I., Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 241-254.
• İNAN, A. (1998b), “Oba, Obo Sözleri Hakkında”, Makaleler ve İncelemeler C I., Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 614-616.
• İNAN, A. (1998c), “Türk Boylarında Dağ, Ağaç (Orman) Ve Pınar Kültü”, Makaleler ve incelemeler C II., Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 253-259.
• İNAN, A. (2018), Eski Türk Dini Tarihi, Ankara: Altınordu.
• KAHYAOĞLU, S. (2011), “Edremit Yöresinde Yatırlar ve Yatır İnancı”, Uluslararası Kazdağları ve Edremit Sempozyumu Bildiriler ve Özetler, Edremit: Edremit Belediyesi Kültür Yayınları, 49-59.
• KAHYAOĞLU, S. ve ÇETİN, N. (2017), “Maraş’ta Ağaçeriler ve Hatıraları”, Uluslararası Selçuklu Döneminde Maraş Sempozyumu Bildirileri, C. II., Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 50-62.
• KALAFAT, Y. (2010), Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara: Berikan Yayınevi.
• KOLUKIRIK, S. (2010), “Mekan, Kültür ve Kimlik: Isparta Tahtacılarında Mekanın Sosyal Anlamı”, Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World Of Turks 2(2), 87-100.
• KÖSE, A. ve AYTEN, A. (2010), Türbeler Popüler Dindarlığın Durakları, İstanbul: Timaş Yayınları.
• MELİKOFF, I. (2015), Uyur İdik Uyardılar Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları (Çev. Turan Alptekin), İstanbul: Demos Yayınları.
• OCAK, A. Y. (2018), Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim.
• ORKUN, H. N. (2011), Eski Türk Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖGEL, B. (2010), Türk Mitolojisi C II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖNAL, M. N. (2001), “Hoca Ahmet Yesevi Tesirindeki Muğla Erenleri”, I. Türk Dünyası Lehçe ve Edebiyatları Sempozyumu Bildirileri, Muğla: Muğla Üniversitesi Yayını, 167-183.
• ÖNAL, M. N.(2003), “Dağ Kültü, Eren Kültü ve Şenliklerinin Muğla’daki Yansımaları”, Bilig, (25), 99-124.
• ÖZBOLAT, A. (2014), “Kutsallaşma Sürecine Tipolojik Bir Yaklaşım: Ziyaret Fenomeni Örneği”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, (70), 121-138.
• ROUX, J. P. (2011), Türklerin ve Moğolların Eski Dini (Çev. Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ROUX, J. P. (2014), Orta Asya Tarih ve Uygarlık. (Çev. Lale Arslan Özcan), İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• SELÇUK, A. (2010), “Dede Mezarındaki Sır: Ziyaret Fenomeni ve Kutsalın Tezahürleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (56), 61-72.
• ŞAHİN, H. İ. (2014), “Ölüm ve Ayin İlişkisi Bağlamında Kazdağı Tahtacı Türkmenlerinin Ağıt Geleneği Üzerine Bir Değerlendirme”, Akademik Kaynak 2(4), 39-54.
• TANYU, H. (1968), Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• TANYU, H. (1986), İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• TURAN, F. A. (2002), “Sarıkız Efsanesi ve Sosyal Kültürel Tesirleri”, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (22), 149-162. TÜRKDOĞAN, O. (2006), Alevi-Bektaşi Kimliği Sosyo-Antropolojik Araştırma, İstanbul: Timaş Yayınları.
• USER, H. Ş. (2009), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Söz Varlığı İncelemesi, Konya: Kömen Yayınları.
• YAMAN, A. (2005), “Türk Dünyasında Ziyaret Kültürünün Ortak Bazı Unsurları Hakkında”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (14), 29-37.
• YETİŞEN, R. (1986), Tahtacı Aşiretleri (Adet, Gelenek ve Görenekleri), İzmir: Memleket Gazetecilik ve Matbaacılık.
• YÖRÜKAN, Y. Z. (2015), Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar. (Haz. Turhan Yörükân), İstanbul: Ötüken.
• İnternet Kaynakları KIZILER, İ. (2021), “Yatır Ziyaretleri Üzerine Söyleşi”, Gülümser Kaya İle Tahtacı Yurdundan. https://www.youtube.com/watch?v=P8542KEkKo4 Erişim: 22.01.2022