COLLOCATION OF NUMBERS IN TURKISH PROVERBS

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 3, 842 - 858, 29.12.2022

Hadra Kübra Erkınay Tamtamış

https://doi.org/10.55666/folklor.1196855

Öz

Numbers and proverbs are two concepts as old as human history. Numbers and proverbs are not created randomly, but to serve a specific purpose, discourse. The numbers in the proverbs are not accidental, but have a specific purpose. A collocation combination of two or more words is a phrase that sounds right to native speakers. Words used in collocations are phrases. Collocations exist in all languages and are used in various fields. One of them is proverbs. Proverbs have many collocations as they are already expressions. One of the elements that make up the collocation of proverbs is numbers. The collocation of the numbers in the proverbs consists of numbers that are similar to Turkish culture and belief. The subject of the research is which numbers are used together while creating Turkish proverbs. In the research, the collocations of the numbers in the proverbs that have an important place in the Turkish language, culture and social life were examined. The proverbs with more than one number in the Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü dictionaries of the Türk Dil Kurumu, Ömer Asım Aksoy and İsmail Parlatır constitute the data of the research. According to the data, it is seen that many numbers (one, two, three, forty, seventy, one hundred, one thousand) in the proverbs form collocations with other numbers. The numbers one, two, seven, forty, and thousand, which are frequently used in Turkish culture, are frequently used in proverbs. In Turkish proverbs, the number one is one, two, three, seven, nine, ten, forty, hundred, thousand; the number two with the numbers one, two, three, four; the number three with the numbers one and five; the number four with the numbers one and four; the number five with the numbers one, five, six; the number six with the numbers seven and forty; the number seven with the numbers one and seventy; number eight with nine; the number nine with one and eight; the number ten with the numbers one, two, nine, ten; the number fifteen with the number fifteen; the number thirty with the number forty; the number thirty-two with the number thirty-two; forty with the numbers one and forty; the number seventy with the number seventy; with the numbers one hundred, ninety-nine, thousand; the number five hundred with the number one thousand; the number thousand formed a collocation with the number one.The number collocations in the proverbs have been created for reasons such as creating harmony, being memorable, being impressive, making literary art (metaphor, etc.), using the succession of numbers, referring to cultural codes, exaggeration, indicating few and many, and adapting to philosophical/mystical purposes. In the history of Turkish culture, the power and influence of numbers have also appeared in proverbs.

Anahtar Kelimeler

numbers, proverbs, collocation, Turkish, dictionary of proverbs

TÜRKİYE TÜRKÇESİ ATASÖZLERİNDE SAYI EŞDİZİMLİLİĞİ

Öz

Sayılar ve atasözleri insanlık tarihi kadar eski iki kavramdır. Sayılar ve atasözleri gelişigüzel değil, belirli bir amaca, söyleme hizmet etmek için oluşturulmuştur. Atasözlerinde yer alan sayılar da tesadüfi olmayıp temelinde belirli bir amaç taşımaktadır. İki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan eşdizimlilik kombinasyonu, ana dili konuşurları için kulağa doğru gelen ifadelerdir. Eşdizimlilikte kullanılan sözcükler, kalıplaşmış olarak yer alırlar. Eşdizimlilik, tüm dillerde var olmakta ve çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. Eşdizimlilik örneklerini taşıyan kalıplaşmış ifadelerden biri de atasözleridir. Atasözleri –deyimler ve kalıp ifadeler gibi- halihazırda kalıplaşmış ifadeler oldukları için birçok eşdizimlilik örnekleri içermektedir. Atasözlerindeki eşdizimliliği oluşturan unsurlardan biri de sayılardır. Atasözlerindeki sayıların eşdizimliliği Türk kültürü ve inanışıyla benzerlik gösteren sayılardan müteşekkildir. Türkiye Türkçesi atasözleri oluşturulurken hangi sayıların birlikteliğinden yararlanıldığı araştırmanın konusunu oluşturmaktadır. Araştırmada Türk dili, kültürü ve sosyal yaşamında önemli yer tutan atasözlerindeki sayıların eşdizimliliği incelenmiştir. Türk Dil Kurumu, Ömer Asım Aksoy ve İsmail Parlatır’ın Atasözleri ve Deyimler sözlüklerinde içinde birden fazla sayı geçen atasözleri araştırmanın verisini oluşturmaktadır. Verilere göre atasözlerinde yer alan çok sayıda sayının (bir, iki, üç, kırk, yetmiş, yüz, bin) diğer sayılarla eşdizimlilik oluşturduğu görülmektedir. Türk kültüründe önem arz eden bir, iki, yedi, kırk, bin sayıları atasözlerinde sıkça kullanılmaktadır. Türk atasözlerinde bir sayısı bir, iki, üç, yedi, dokuz, on, kırk, yüz, bin sayılarıyla; iki sayısı bir, iki, üç, dört sayılarıyla; üç sayısı bir ve beş sayılarıyla; dört sayısı bir ve dört sayılarıyla; beş sayısı bir, beş, altı sayılarıyla; altı sayısı yedi ve kırk sayılarıyla; yedi sayısı bir ve yetmiş sayılarıyla; sekiz sayısı dokuzla; dokuz sayısı bir ve sekizle; on sayısı bir, iki, dokuz, on sayılarıyla; on beş sayısı on beş sayısıyla; otuz sayısı kırk sayısıyla; otuz iki sayısı otuz iki sayısıyla; kırk sayısı bir ve kırk sayılarıyla; yetmiş sayısı yetmiş sayısıyla; yüz sayısı bir, doksan dokuz, bin sayılarıyla; beş yüz sayısı bin sayısıyla; bin sayısı bir sayısıyla eşdizimlilik oluşturmuştur. Atasözlerindeki sayı eşdizimliliği; ahenk oluşturma, akılda kalıcılığı sağlama, ikileme oluşturma, etkili bir ifade oluşturma, edebî sanat yapma (benzetme, metafor, seci vb.), tekrar grubu oluşturma, sayıların ardışıklığını kullanma, kültürel kodlara gönderme yapma, abartma, azlık-çokluk belirtme, felsefi/tasavvufi amaçlara uyarlama gibi nedenlerle oluşturulmuştur. Türk kültür tarihinde sayıların gücü ve etkisi atasözlerinde de ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

sayılar, Türkiye Türkçesi, atasözleri, atasözleri sözlükleri, eşdizimlilik

Kaynakça

• Aksoy, Ö. A. (2019). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Argunşah M. ve Sağol Yüksekkaya G., (2019). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Atıcı, A. (2013). “Sungur Türkçesinin Sayı Sistemi Üzerine”, Türkbilig, 2013/25: 39-54.
• Babacan, V. (2018). “Yûnus Emre Metinlerinde Sayılar”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2018, Yıl: 6, Sayı: 15, s. 270-304.
• Bacanlı, E. (2012). “Geçmişten Günümüze Türkçenin Sayıları ve Sayı Sistemi”, Bilim ve Teknik, Kasım 2012, s. 76-78.
• Clauson, G. (1959). “The Turkish Numerals”, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 1/2 (Apr., 1959), Cambridge University Press, pp. 19-31.
• Eckmann, J. (2011). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (Haz. Osman Fikri Sertkaya), 3. bsk., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic, Leiden: Brill.
• Erenoğlu Ataizi, D. (2017). “Kaşkay Türkçesinde Sayı Sözcükleri: Şiraz ve Çevresinden Örnekler”, Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı 6/2, 2017, s. 865-877.
• Gabain, A. (2007). Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Prof. Dr. Mehmet Akalın), 5. bsk., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hazar M. ve Şengönül M. (2012). “Türk Kültüründe Sıfırdan Dokuza Kadar Sayı Adları ve Matematik Değerleri”, BAL-TAM Türklük Bilgisi 17, Eylül 2012, Prizen, s. 141-158.
• Hirik, E. (2017). “Türk Dünyası Atasözlerinde Sayılar ve Anlam Alanları”, IJLET International Journal of Languages’ Education and Teaching, Volume 5, Issue 1, April 2017, p. 223-241.
• Küçük, O. N. (2009). “İbnü’l Arabî Düşüncesinde Varlığın Tasavvufî Yorumunun Sayı Metafiziğine Uzanan Yansımaları”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-2), Sayı: 23, s. 373-411.
• Parlatır, İ. (2010). Atasözleri ve Deyimler 1 Ankara: Yargı Yayınevi.
• Pehlivan, G. (2017). “Sayı Simgeciliğinden Kehânete Bir Meczup ve Eseri Âşık Cemâl ve Amasya Seyahatnâmesi”, Millî Folklor, 2017, Yıl 29, Sayı 115, s. 19-39.
• Schimmel, A. (1991). Sayıların Gizemi (Çev. Mustafa Küpüşoğlu), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Sev, Gülsel (2018). Türkiye Türkçesi Atasözlerinde Sayılar: “İki” Örneği, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2018, 6 (14), 88-104.
• Türkçe Sözlük (2011). Haz.: Şükrü Halûk Akalın vd. (11. Bsk.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türker, H. (2015). “Edmund Husserl: 20. Yüzyılda Felsefeyi Kökten Düşünmek”, Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni (Editör: Prof. Dr. Bayram Ali Çetinkaya), İstanbul: İnsan Yayınları.
• https://sozluk.gov.tr/, E. T. 12.09.2022.