ASMA YAPRAĞI, CEVİZ MEYVE KABUĞU, KÖKBOYA, PAPATYA, SIĞIRKUYRUĞU İLE YÜN LİFİNİN BOYANMASI VE BAZI HASLIK DEĞERLERİ

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 162 - 172, 30.04.2023

Gözde Kemer , Prof. Dr. H. Sinem Şanlı

https://doi.org/10.55666/folklor.1221275

Öz

Eski çağlardan beri renklendirici olarak kullanılan bitkiler doğal boyamacılığın en temel kaynaklarından biridir. Anadolu yüz yıllarca doğal boyarmadde özelliği olan bitkilere ev sahipliği yapmış, boya bitkilerinin çeşitliliği ve kullanımı doğal boyamacılığı geleneksel bir zanaata dönüşmesini sağlamıştır. Anadolu kültürünün bir parçası olan halı-kilim gibi çeşitli el dokumalarında kullanılan ipliklerin bitkisel boyalarla renklendirilmesi Türk dokuma sanatına da karakteristik bir özellik kazandırmıştır. Ayrıca dokuma ipliklerinin geleneksel boyama yöntemleri ile renklendirilmesi renk çeşitliliği ve dış etkenlere karşı dayanıklılık sağlamıştır.
Değişen dünya düzeni ve sanayileşme ile birlikte sentetik boyar maddeler, doğal boyaların yerini almış, doğal boyarmaddelerin kullanımı her geçen gün azalmıştır. Sentetik boyaların maliyetinin az olması, parlak ve canlı renklerin elde etmenin kolaylığı bu boyaları cazip kılmıştır. Fakat sentetik boyarmaddelerin içeriğinde yer alan kimyasallar ve kanserojen maddelerin çevre ve insan sağlığına olumsuz etkilerinin fark edilmesiyle doğaya ve doğala dönüş hareketleri başlamıştır.
Bu dönüşüm hareketleriyle birlikte eko-friendly tekstil ürünlerinin üretimi hız kazanmış ve farkındalık oluşturulmuştur. Günümüzde markalaşmış büyük firmalar tarafından doğal boyaların üretimi ve kullanımı ile ilgili çalışmalar her geçen gün artmakta ve doğal boyalar daha önemli bir hale gelmektedir. Gün geçtikçe doğal boyaların farklı kullanım alanlarının da keşfedilmesi doğal boyaların renklendirme etkisinin yanında tekstil materyaline farklı özellikler kazandırması ve bu yönde AR-GE çalışmalarının yapılması bugün doğal boyamacılığı daha ilgi çekici bir alan haline getirmiştir.
Bu çalışmada Anadolu kültüründen günümüze ulaşan ve doğal boyamacılıkta kullanılan asma yaprağı, ceviz meyve kabuğu, kökboya, papatya ve sığırkuyruğu bitkileri ile yün liflerinin renklendirilmesi amaçlanmıştır. Her bir bitki yün lifi ağırlığına göre %100 oranında kullanılmış, mordansız ve 5 farklı mordan (alüminyum şapı, demir sülfat, potasyum dikromat, tannik asit, tartarik asit) kullanılarak toplam 30 adet boyama yapılmıştır. Boyama yönteminde 1 saat kaynatma sonucunda sıcak ekstrakt elde edilmiş, mordansız ve ön mordanlama yöntemleri ile boyama yapılmıştır.
Çalışmanın konusunu oluşturan boya bitkilerinden elde edilen renkler, subjektif ve objektif değerlendirilmiş, ışık, sürtünme (yaş-kuru) ve su damlası (yaş-kuru) haslıkları incelenerek tablolar halinde açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Doğal Boyamacılık, Bitkisel Boyarmaddeler, Mordan, Ekstrakt, Haslık Değerleri

Kaynakça

• ANONİM (1970). DIN 5033 Farbmesung Begriffe der Farbmetrik, Deutschland.
• ANONİM (1978 a). Boyalı ya da Baskılı Tekstil Mamulleri İçin Renk Haslığı Deney Metotları- Sürtünmeye Karşı Renk Haslığı Tayini. Ankara: Türk Standartları Enstitüsü Yayınları.
• ANONİM (1978 b). Boyalı ya da Baskılı Tekstil Mamulleri İçin Renk Haslığı Deney Metotları- Su Damlasına Karşı Renk Haslığı Tayini. Ankara: Türk Standartları Enstitüsü Yayınları.
• ANONİM (1984 a). Boyalı ya da Baskılı Tekstil Mamulleri İçin Renk Haslığı Deney Metotları- Gün Işığına Karşı Renk Haslığı Tayini. Ankara: Türk Standartları Enstitüsü Yayınları.
• ANONİM (1984 b). Tekstil Mamullerinin Renk Haslığı Tayinlerinde Lekelerinin (Boya Akması) ve Solmanın (Renk Değişmesi) Değerlendirilmesi için Gri Skalanın Kullanma Metotları. Ankara: Türk Standartları Enstitüsü Yayınları.
• ARLI, M. vd. (2003). Türkiye’de Bitkisel Boyacılıkta Kullanılan Bazı Bitkilerde Elde Edilen Renklerin Colorimeter ile Tayini Üzerine Bir Araştırma. Ankara: Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Mezunları Derneği Yayınları.
• ENEZ, N. (1987). Doğal Boyamacılık. Anadolu’da Yün Boyamacılığında Kullanılmış Olan Bitkiler ve Doğal Boyalarla Yün Boyamacılığı. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası.
• ERDEM İŞMAL, Ö. (2019). “Doğal Boya Uygulamalarının Değişen Yüzü ve Yenilikçi Yaklaşımlar”. YEDİ: Sanat, Tasarım ve Bilim Dergisi, S. 22, 41- 58.
• GENÇ, M. (2014). “Başbakanlık Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kökboya ve Cehri İle İlgili Kayıtlar”. Art-e Sanat Dergisi, C. 7, S. 13, 174-212.
• GÜZEL TORGAN E. ve KARADAĞ, R. (2021). “Sustainability of Organic Cotton Fabric Dyeing with a Natural Dye (Gallnut) and Analysis by Multi-technique Approach”. Journal of Natural Fibers, C. 18, S. 8, 1107-1118.
• KARADAĞ, R. (2007). Doğal Boyamacılık. Ankara: Geleneksel El Sanatları ve Mağazalar İşletme Müdürlüğü Yayınları.
• KARADAĞ, R. (2023). “Establishing a New International Standard for Natural Dyed Textile Goods [Natural Organic Dye Standard (NODS)]”. Journal of Natural Fibers, C. 20, S. 1, 1-22.
• KOYUNCU OKCA, A. ve GENÇ, M. (2015). “Anadolu Halı ve Kilimlerinde Renk”. Sosyal Bilimler Dergisi, C. 2, S. 4, 235-246.
• KOYUNCU OKCA, A. (2017). “Ahşap Oyuncaklarının Kökboya, Cehri ve İndigo ile Boyanması” Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C. 10, S. 19, 73-88.
• ŞANLI, S. H. ve KABALCI, O. (2021). “Doğal Boyacılık”, Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi C.1., Ankara: T.C. Ticaret Bakanlığı Esnaf, Sanatkârlar ve Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü, 335-347.
• TEKER, M.Ş. vd. (2017). “Mürekepbalığı (Sepia officinalis lı̇nnaeus) (Mollusca: Cepha-Lopoda) Mürekkebinin Boyar Madde Kaynağı Olarak Değerlendı̇rı̇lmesı̇”, II. Uluslararası Akdeniz Sanat Sempozyumu Doğal Boya Sempozuyumu-Çalıştayı-Sergisi, 149-151, Akdeniz Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dekanlığı ve Kültür-Sanat Araştırma ve Uygulama Merkezi (KÜSAM).