ARDAHAN İLİ ÇILDIR İLÇESİ HALI MOTİFLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 3, 1407 - 1426, 27.12.2023

Gülsen Cabar , Mine Can

https://doi.org/10.55666/folklor.1374722

Öz

El sanatları, ihtiyacın estetiğe dönüştüğü ürünlerdir ve içinde kültürün izlerini barındırdığı için araştırmacıların bu konulara eğilmesine neden olmuştur. Ardahan ve çevresi birçok kültüre ev sahipliği yapmış bir yöredir. Bölgenin ana geçim kaynaklarından başında hayvancılık gelmektedir. Dokumacılığın ana malzemesi olan yünün bölgede bol olması sebebiyle yörede halı dokumacılığı uzun yıllar canlılığını korumuştur. Ancak günümüzde el halılarının yerini fabrikasyon halıların alması ve halı dokuyan kişilerin sayısının giderek azalması nedeniyle bölgede halıcılık giderek azalmaktadır. Bu araştırma kapsamında Ardahan ili Çıldır ilçesine ait geleneksel yöntemlerle dokunmuş özgün halı örneklerinde kullanılan motifler konu ve içerdiği soyut anlam bakımından incelenmiştir. Çalışma tarama modeline dayalı bir alan araştırması olup yöreye ait halı örneklerinde kullanılan motif özellikleri ve motiflerin isimleri ulaşılabilen örnekler aracılığı ile tespit edilmiştir. Araştırma örneklemine 4 duvar halısı, 5 halı yastık (taş yastık) ve 1 sandalye halısı olmak üzere toplam 10 adet yün halı alınmıştır. Araştırma kapsamında kaynak kişilerle yapılan görüşmeler sonucunda ürünlere ait bilgiler eser inceleme formlarına kaydedilmiş, halıların genel ve detay fotoğrafları çekilmiştir. Araştırma sonucunda incelenen halı örneklerinde yörede 20 farklı motif isminin olduğu tespit edilmiştir. Araştırma yöresinin geleneksel Türk halıcılık sanatı ve kültürel semboller yönünden zenginliğini ortaya koyması bakımından oldukça önemlidir. Yörede kaynak kişilerle yapılan görüşmelerde evlerde halı dokumacılığının üç amaçla yapıldığı bilgisi edinilmiştir. Öncelikli olarak yöre halkı kendi ihtiyaçları doğrultusunda evlerinde kullanmak üzere halı dokumaktadır. İkincisi, ihtiyaçlarını karşılamak üzere yörede dokunan halıların satıldığı öğrenilmiştir. Bir diğeri ise çeyiz için dokunan halılardır. Günümüzde artık yörede halı dokumacılığının gittikçe azaldığı edinilen diğer bilgiler arasındadır. Eski dönemlerde dokunan halıların artık kıymetli bir eşya olarak görülmesi sebebiyle halılar hatıra olarak saklanmakta ya da şark köşelerinde dekorasyon amacıyla kullanılmaktadır. Ardahan yöresi halılarında bulunan motiflerin yöre kadınının duygu ve düşüncelerinin dışa vuruş şekli olduğunu da söylemek mümkündür. İncelenen halılarda en fazla kullanılan motifler arasında, suyolu ve çeşitli türden stilize edilmiş çiçek motiflerinin kullanıldığı ortaya çıkmıştır. Araştırma yöresinde bu motifler dışında ejder/ejderli göl, kazayağı/ kuyrum (guyrum), küpe, baklava dilimi/muska, yıldız/sekiz kollu yıldız, hayat ağacı, bereket motifi ve çenge motiflerinin de kullanıldığı görülmüştür. İncelenen halı örneklerinde; çiçekli göl, kilise motifi, koçboynuzu, küpe çiçeği, çakmak, gül motifi, eli belinde, lale, kerege gözü ve sormak çiçeği tespit edilen diğer motifler arasındadır. Kırgızca’da, çadır duvarını oluşturan ağaç kafeslere verilen ad olduğu anlaşılan kerege kelimesi ve halılarda kullanılan kerege gözü motifinin konargöçer yaşamın yörede devam eden yansımasıdır. Üsluplaştırılarak soyut anlamlar yüklenmiş sembolik ve nesnel kaynaklı motiflerin; hükümdarlık ve kudret, güç ve kuvvet, kahramanlık, inanç ve ahiret, şans, bolluk ve bereket, kısmet, mutluluk, nazardan korunma, doğum, çoğalma, evlilik gibi temalar içerdiği anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

El sanatları, dokuma, halı, motif, Ardahan, Çıldır

Kaynakça

• AYTAÇ, Ç. (1982). El Dokumacılığı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• AKPINARLI, H. F. ve BALKANAL, Z. (2012). 16-18. Yüzyıllarda İstanbul’da Üretilen Kumaşlarda Bitkisel Bezemelerin İncelenmesi. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, Balkan Özel Sayısı 1, 179-209.
• AKPINARLI, H. F. (1996). Şanlıurfa Cülha Dokumacılığı. Urfa: Şurkav Yayıncıları: 13.
• ARIK, R. (2000). Kubad Abad Selçuklu Saray ve Çinileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• ASLAN, S. (2014). “Türklerde Ağaç Kültü ve Hayat Ağacı”. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, C.1, S.1, 59-71.
• ALP, K. Ö. (2009). Kültürel Sembollere Giriş. Ankara: Eflatun Yayınevi.
• ASLANAPA, O. ve DURUL, Y. (1973). Selçuklu Halıları. İstanbul: Ak Yayınları, Türk Süsleme Sanatları Serisi: 2.
• BALCI, N. (2012). “Türk Halı Sanatında Mitolojik Kaynaklı Bazı Motifler”. Arış Dergisi, S.8, 38-51.
• BAYDEMİR, E. ve L. G. GÜNDÜZ. (2022). “Kars-Iğdır Yöresinde Bulunan Geometrik Motifli Halılar ile Azerbaycan Halılarının Karşılaştırılması Üzerine Bir İnceleme”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Özel Sayı, 85-113.
• BOZKURT, S. (2020). “Geleneksel Türk Halı Sanatında Kullanılan Motiflerin Anlamları: Sındırgı-Yağcıbedir Halıları Üzerine Göstergebilimsel Bir Analiz”. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, C.8, S.1, 697-731.
• ÇORUHLU, Y. (2007). Erken Devir Türk Sanatı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• DENİZ, B. (2005). “Anadolu-Türk Halı Sanatının Kaynakları”. Sanat Tarihi Dergisi, Sayı XIV-1 Nisan, 79-103.
• DURUL, Y. (1987). Anadolu Kilimlerinden Örnekler 2. İstanbul: Akbank Yayınları.
• ERGÜDER, A. A. (2009). Kars Yöresi Düz Dokumaları. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum Atatürk Üniversitesi.
• ELDENER, T. K. (2011). Yeni Dokunan Dekoratif Kilimler, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Yayınları: 38.
• ELVER, H. ve SOYSALDI, A. (2021). “Kars İli Arpaçay İlçesi Koç Köyü Halı Yastıkları”. Arış Dergisi, 18, 73-97.
• EROĞLU, A. A. (2020). Iğdır Halıları, Cumhuriyet Dönemi Türk Halıcılığı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. (Erişim: 20.11.2023) file:///C:/Users/HP/Downloads/%C4%B1%C4%9Fd%C4%B1r%20hal%C4%B1lar%C4%B1.pdf
• GÖKDAĞ, B. A. (1989). “Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları”. Milli Folklor, S.180, 59-61.
• GÜNDOĞDU, H. (2000). Kaleler ve Kuleler Kenti. Ardahan Valiliği Yayınları.
• GÜVENÇ, B. (2003). İnsan ve Kültür. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• KAPLANOĞLU, M. (2012). “Ardahan Yöresi Düz Dokumaları”. Arış Dergisi, S.7, 26-41.
• KARAMAĞARALI, B. (1997). “Türk Halı sanatındaki Motiflerin Yorumu Üzerine”. Arış Dergisi, S.3, 28-39.
• KERİMOV, L. (1985). Azerbaycan Halısı. C. I. (Çeviren: Mustafa Yıldırım) Bakü. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/184555 (Erişim: 07.07.2023).,
• KIRZIOĞLU, M. F. (1953). Kars Tarihi. C. I, İstanbul: Işıl Matbaası.
• KOCA, S. K. (2010). “Genel Hatları ile Kültür ve Sembol İlişkisi”. Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, S.1, 87-94.
• KONUKÇU, E. (1999). Ardahan Tarihi. Ardahan Valiliği Kültür Yayınları. MEB (2012). El Sanatları Teknolojisi Kirkitli Dokumalarda Bakım Onarım. Ankara.
• ÖNEY, G. (1969). “Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri”. Belleten, C.33, S.130, 171-192.
• ÖZBEL, K. (1976). Türk Köylü Çorapları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• ÖZHAN, N. (1969). “Bergama’da Eski ve Yeni Halıcılık”. Türk Etnografya Dergisi, S. 62, 125-129.
• SOYSALDI, A. ve PARABAŞ, N. (2015). “Niğde Halı Pazarında Farklı Bir Melendiz Halısı”. Arış Dergisi, S.11, 73-80.
• TURAN, A. (2022). “Kars Halılarında Ejder Motifi”. Tykhe Sanat ve Tasarım Dergisi, C.7, S.13, 259-273.
• UĞURLU, A. (2020). “Türkiye’de Geleneksel El Dokumacılığı Eğitimi”. Arış, Aralık 17, 22-43.
• UĞURLU, S. S. (1999). “Yöresel El Halıları Üretiminde Çanakkale Örneğinde Modern Önerileri”, 2000’li Yıllarda Türkiye’de Geleneksel Türk El Sanatlarının Sanatsal, Tasarımsal ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu Bildirileri, Ankara Kültür Bakanlığı Yayınları.
• UYANIK, O. (2006). “Çıldır Adı Üzerine”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.19, 87-93.
• YARMACI, H. ve BAŞARAN, F. (2013). “Ağrı İli Doğubayazıt İlçesi El Dokuması Halıların Renk, Motif ve Kompozisyon Özellikleri”. Akdeniz Sanat, C.6, S.12, 161-172.
• YEŞİLDAL, Ü. Y. (2019). “Küpe Motifinin Kültür Değişimi Kuramları Bağlamındaki Yolculuğu”, Milli Folklor, C.16, S.124, 189-201.