MADDİ KÜLTÜR AKTARIMINDA İŞLEVSEL BİR ARAÇ OLARAK COĞRAFİ İŞARET SİSTEMİ

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 3, 1087 - 1095, 27.12.2023

Yasemin Domaç Yaşar , Özkul Çobanoğlu

https://doi.org/10.55666/folklor.1383683

Öz

Coğrafi İşaret, Türkiye’de geçmişi yaklaşık 30 yıl öncesine dayanan ve birtakım hukuki yaptırımları bulunan ürünü, üreticiyi ve tüketiciyi koruyan bir tescil sistemidir. Sistem; kalitesi, ait olduğu yöreden elde edilen hammaddesi, gelenekselliği ile belli bir üne sahip ürünlerin korunmasını sağlar. Coğrafi İşaret tescili, karakteristik özellikleri sayesinde yöresiyle özdeşleşen ürünlere verilir. Bu ürünlerin oluşumunu belirleyen bazı temel faktörler bulunur. Bu faktörler, doğal ve beşerî kaynaklıdırlar. Doğal kaynaklı faktörler; ürünün oluştuğu coğrafyayı, iklimi, toprak yapısını ve su kaynaklarını kapsarken beşerî kaynaklı faktörler; insan aktivitelerini kapsar. Ürünlere benzersizlik kazandıran bu faktörlerin birleşimiyle maddi kültür ürünleri ortaya çıkar. Bu ürünler, ait olduğu yörenin kültürünü ve geleneğini yansıtır. Maddi kültür, insanın gündelik hayatında geçmişten bugüne ürettiği, tükettiği ve kullandığı eşyalar, nesneler ve yiyeceklerden oluşur. Örgüler, dokumalar, yemekler, giysiler gibi birçok ürün insan eliyle gelenekten beslenerek üretilen maddi kültür ürünleri kapsamındadır. Bu ürünler, geleneksel bilgi ve becerilerle üretilen zamana ve ihtiyaca göre şekil değiştirip yenilenebilen ürünlerdir. Bu türden ürünlerin, Coğrafi İşaret tescili alması kültürün gelecek nesillere aktarılması bakımından önemlidir. Yaşadığı coğrafya ve kültürle şekillenen insan, tarihsel geçmişi ve paylaştığı becerileri sayesinde, kültürel miras niteliğinde olan bu ürünleri ortaya çıkarır. Türkiye, farklı coğrafi özellikleri ve beşerî kaynakları dolayısıyla Coğrafi İşaret tescili alma potansiyeline sahip ürünlerin bolca üretildiği bir ülkedir. Üç tarafının denizlerle çevrili olması, yükseltisi, iklimi ve bitki örtüsü çeşitliliği sayesinde verimli topraklara sahiptir. Bununla birlikte Türkiye, beşerî kaynakları da güçlü bir ülkedir ve eski çağlardan bu yana sayısız uygarlığa ev sahipliği yapmıştır. Dolayısıyla farklı etnik ve dinî kökenden gelen insanların bir araya geldiği, çeşitli kültürlerin buluştuğu ve birlikte yaşadığı bir ülkedir. Bu sayede farklı kültürler birbirleriyle temasa geçmiş ve insanlar arasında kültürel etkileşimler yaşanmıştır. İnsanın hem doğayla hem de birbiriyle olan bu etkileşimi, özgün nitelikli ürünlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu ürünler, hammaddesinden hazırlanışına ve sunumuna kadar geçirdiği tüm aşamalarla halkbilimi disiplinin araştırma sahasına girmektedir. Bu bağlamda insanı ve ürettiklerini konu edinen dolayısıyla bir kültür bilimi olan halkbilimi alanına dahil olan Coğrafi İşaret tesciline sahip maddi kültür ürünleri, kültürü gelecek nesillere aktarma işlevine sahiptir. Kültürün somut yönünü teşkil eden maddi kültür ürünleri, uzunca bir süre halkbilimciler tarafından ihmal edilmiş ve araştırmalar sözlü kültür ürünlerinin gerisinde kalmıştır. Dolayısıyla çalışma, folklor disiplininin çatısı altına giren kültürel miras niteliğindeki maddi kültür ürünlerinin Coğrafi İşaret tescili alması sonucunda kültürün aktarılması işlevine yaptığı katkıyı incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kültür, Maddi Kültür, Coğrafi İşaret, Halkbilimi, Gelenek

Kaynakça

• AÇA, M. (2021). “Türklerde Ölü Aşı Verme Geleneğinin Bir Parçası Olarak Helva Dağıtma”, Türk Kültüründe Helva, (Ed.: Sebahat Deniz), İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınevi, 6- 10.
• BURKE, P. (2021). Kültür Tarihi. (Çev.: Mete Tunçay), İstanbul: Islık Yayınları.
• ÇOBANOĞLU, Ö. (2012). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÇOBANOĞLU, Ö. (2021). “Türk Kültüründe Ritüelistik ve Sosyalleşme Amaçlı Helva Yapım Gelenekleri”, Türk Kültüründe Helva, (Ed.: Sebahat Deniz), İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınevi, 1- 5.
• DOMAÇ YAŞAR, Y. (2022). “Türkiye’de Coğrafi İşaret Sistemi: Iğdır Kayısısı Örneği”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 31, 220-242.
• DOMAÇ YAŞAR, Y. (2023). Kültür ve Gelenek Aktarımı Bağlamında Coğrafi İşaret Sisteminin İşlevleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• EDİSON, C.A. (2004). “Material Culture Studies”, Folklore in Utah, (Ed.: David Stanley), University Press of Colorado: Utah State University Press, 171- 177.
• GEERTZ, C. (2010). Kültürlerin Yorumlanması, (Çev.: Hakan Gür), Ankara: Dost Kitabevi.
• GÖKALP, Z. (2012). Türkçülüğün Esasları, (Sadeleştiren: Murat Çelik), Konya: Gençlik Kitabevi Yayınları.
• GÜVENÇ, B. (2018). İnsan ve Kültür, İstanbul: Boyut Yayıncılık.
• KOTTAK, C.P. (2008). Antropoloji: İnsan Çeşitliliğine Bir bakış, (Çev.: Serpil N. Altuntek vd.) Ankara: Ütopya Yayınevi.
• KUT, G. (2021). “Helva Sohbetleri ve Helva Çeşitleri”, Türk Kültüründe Helva, (Ed.: Sebahat Deniz), İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınevi, 22- 28.
• MALİNOWSKİ, B.K. (2016). Bilimsel Bir Kültür Teorisi, (Çev. Deniz Uludağ), Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• MONAGHAN, J. ve JUST, P. (2013). Sosyal ve Kültürel Antropoloji. (Çev.: Hakan Gür), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• NİRUN, N. ve ÖZÖNDER, M. C. (1988). “Türk Sosyo- Kültür Yapısı İçindeki Normlar ve Fonksiyonları”, Erdem Dergisi, C. 5, S. 11, 339- 354.
• ÖRNEK, S.V. (2000). Türk Halkbilimi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ÖZDEMİR, N. (2005). Cumhuriyet Dönemi Türk Eğlence Kültürü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• SARITAŞ, S. (2000). “Kitap Tanıtımı, Henry Glassie (1999), Material Culture (Maddi Kültür)”, Folklor/ Edebiyat Dergisi, S. 26, 733- 736.
• SARITAŞ, S. (2021). “Maddi Kültürde Bağlam Konusuna Antropolojik Bir Yaklaşım”, Materyal Kültür ve İnsan Yeni Yaklaşımlar, (Ed.: Adnan Baysal), Ankara: Kültür Sanat Yayınları, 197- 218.
• TANRIKULU, M. (2018). Coğrafya ve Kültür Mekan, Kültür, Tarih, Coğrafi İşaret, Ankara: Pegem Akademi.
• WOODWARD, I. (2016). Maddi Kültürü Anlamak, (Çev.: Ferit Burak Aydar), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.