VAN GÖLÜ HAVZASI HALK İNANIŞLARINDA KAPI VE EŞİK

Year 2023, Volume: 6 Issue: 3, 1208 - 1230, 27.12.2023

Ramazan Ergöz

https://doi.org/10.55666/folklor.1383977

Abstract

İnsan, fiziksel durumu nedeniyle dış dünyanın zorlu şartları ile mücadele edebilecek yeterliliğe sahip değildir. Hayatta kalabilmek için doğanın etkilerinden korunabileceği yalıtık mekânlara ihtiyaç duyar. Bu nedenle hayatta kalabilmek için barınma, insanlık tarihi boyunca en temel ihtiyaçlardan biri olmuştur. İnsanlığın gelişimine paralel olarak barınma tipolojisi değişmiştir. Başlangıçta tabii barınaklara sığınan insanlar, zaman içerisinde bilgi birikimlerinin artması ile ev denilen unsurları oluşturmuşlardır. Ev insanları dış tehditlerden koruyan bir unsurdur. Bunun için evin en temel unsuru kapı olmuştur. Kapı eve giriş ve çıkışı sağlamakla birlikte evin güvenliğini sağlama, dışarısı ile içeriyi ayırma ve iletişim görevlerini görmüştür. Kapıya yüklenen anlamlar onun fiziksel özellikleri ile sınırlı kalmamış, kapı ve evin bir unsuru olarak kabul gören eşik, birtakım olağanüstü canlıların yaşadığına inanılan, çeşitli inanış ve uygulamaların merkezine oturan önemli bir mekâna dönüşmüştür. Kişinin kutsal olanla temasa geçme noktası olarak görülen kapı ve eşik halk inanışları arasında kendisine yer edinmiştir. Bu inanışların doğumdan ölüme kadar insan yaşamının merkezinde olması dikkat çekicidir. Lohusa kadının evde yalnızken kapının açık bırakılmaması, Alkarısından korunmak için odanın kapısına süpürge konulması, kapının üzerine evi kötü unsurların etkisinden korumak için birtakım nesneler asılması, eşiğe basılmaması, eşikte oturulmaması, gelinin baba evinden ayrılacağı sırada kapının tutulması, gelinin yeni evine girmeden önce eşikte tabak veya fincan kırması, kapının üzerine bal veya yağ sürmesi, kapının önünde köpeğin ulumasının ölümün işareti olarak düşünülmesi bu inanışlardan sadece birkaçıdır. Türk dünyası ve Anadolu sahasında kapı ve eşik ile ilgili inanışların bu doğrultuda olduğu görülmektedir. Bu çalışmada Van Gölü Havzası sınırları içerisinde yer alan Bitlis, Van ve Ağrı illerindeki kapı ve eşik ile ilgili inanış ve uygulamaların tespit edilmesi ve incelenmesi amaçlanmıştır. Bu doğrultuda yörede kapı ve eşik ile ilgili inanış ve uygulamalar sözlü ve yazılı kaynaklardan derlenmiştir. Çalışmamızda folklor araştırmalarında yaygın olarak kullanılan alan araştırması metodu kullanılmıştır. Görüşme tekniği kullanılarak önceden hazırladığımız sorular sözlü kaynaklara yöneltilmiş ve yöredeki kapı ve eşik ile ilgili inanışlar tespit edilmeye çalışılmıştır. Toplanan veriler tasnif edilmiş ve gösterge bilimsel yöntemle de incelenmiştir.

Keywords

VAN GÖLÜ HAVZASI, KÜLTÜR, İNANIŞ, KAPI, EŞİK

References

• AKGÜN, Ö. (2019). Van-Erciş Geçiş Dönemleri ve Geçiş Dönemleri Bağlamında Kadın. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ARSLAN, A. (2022). Ağrı Halk İnançları-Batıl İnançlar. Konya: Palet Yay.
• ARSLANTAŞ, Y. (2004). “Paleotik ve Mezolitik (Epi-Paleolitik) Çağ’da Barınma”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 24, S. 2, 319-343.
• ATMACA, E., ADZHUMEROVA, R. (2010). “Kapı ve Eşik” Kelimeleri Üzerine”. SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, C.12, S. 2, 23-45.
• AYDEMİR, B. (2021). Ağrı Geçiş Dönemleri: Ağrı Merkez İlçe Örneği (Doğum, Evlenme, Ölüm). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AYDIN, N. (2014). Ahlat’ta Manevi Halk İnançları, II. Uluslararası Ahlat-Avrasya Bilim Kültür ve Sanat Sempozyumu Bildirileri. (Hzl.: Oktay Belli, Vedat Evren Belli), 468-475, Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
• BACHELARD, G. (1996). Mekânın Poetikası (Çev.: Aykut Derman), İstanbul: Kesit Yayıncılık.
• BARTHES, R. (1993). Göstergebilimsel Serüven (Çev. M. Rifat, S. Rifat). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• BEYDİLİ, C. (2015). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
• CAMPBELL, J. (2010). Kahramanın Sonsuz Yolculuğu (Çev.: Sabri Gürses), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• CAMPELL, J., MOYERS, B. (2013). Mitolojinin Gücü (Çev.: Zeynep Yaman), İstanbul: Medicat Yayınları.
• ÇETİNDAĞ, Y. (2005). Ayna Kitabı. Çorum: Karam Yayıncılık.
• ÇIBLAK, N. (2004). “Halk Kültüründe Nazar, Nazarlık İnancı ve Bunlara Bağlı Uygulamalar”. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 15, 103-125.
• ÇORUHLU, Y. (2001). “Nazar” Maddesi. İslam Ansiklopedisi. C. 24. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• ÇORUHLU, Y. (2013). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• DOĞAN, O. (2022). “Iğdır Yöresi Halk İnanışlarında Nazardan Korunma Nesneleri”. Rumeli Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 31, 1030-1043.
• DUYMAZ, A. (2019). “Eşik Kültü ve Taptuk’un Eşiğindeki Yunus Emre”. Akademik Kaynak Dergisi, C. 5, S. 10-11, 1-19.
• EGE, F. (2016). Masallarda Bilincin Dönüşümü ve Dönüştürülmesi (Kuzeydoğu Anadolu Masalları Örnekleminde). Ankara: Kültür Ajans Yayınları.
• ELİADE, M. (1994). Ebedi Dönüş Mitosu (Çev.: Ümit Altuğ). İstanbul: İmge Kitabevi.
• EREN, M. (2010). Van Gölü Havzası Ölüm Gelenekleri ve Türk Kültür Ekolojisi İçerisindeki Yeri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ERGÖZ, R. (2022). Bitlis Geçiş Dönemleri (Doğum-Evlenme-Ölüm) ve Gösterge Bilimsel Çözümlemesi. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• ESİN, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• GENNEP, A.V. (2022). Geçiş Ritleri (Çev.: Oylum Bülbül Beşler), İstanbul: Nora Kitap.
• GÖKALP, Z. (1976). Türk Töresi, Devlet Kitapları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• GÖKÇEN, A. (2019). Eşik: Olgular ve İmgeler Bağlamında Bir Mekân Analizi. İçtimaiyat Sosyal Bilimler Dergisi, C. 3, S. 2, 129-137.
• GÖMEÇ, S. (2003). Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Araştırmaları Dergisi, C. XXI, S. 33, 79-104.
• İNAN, A. (2015). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İPEK, Y. (2011). Kuzey Van Gölü Havzası’ndaki Halk İnanışları ve Uygulamaları, VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu Bildirileri. (Hzl.: Oktay Belli), 521-531, Erciş Belediyesi Kültür Yay.
• İPEK, Y. (2013). Adilcevaz’da Geçiş Dönemlerine Dair İnanış ve Uygulamalar, VII. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu Bildirileri. (Hzl.: Oktay Belli), 509-521, Bitlis Eren Üniversitesi Yay.
• KABAK, T. (2017). “Trabzon-Arsin İlçesi Düğün Adetleri”. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. C.2, S.1, 55-70.
• KALAFAT, Y. (1995). Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 112
• KALAFAT, Y. (2009). Ahlatşahlar’dan Günümüze Bitlis ve Çevresinde Halk İnançları. Ankara: Berikan Yayınevi.
• KALAFAT, Y. (2010). Kodlar –Kültler-1: Türk Kültürlü Halklarda Karşılaştırmalı Halk İnançları. Ankara: Berikan Yayınevi.
• KAPLAN, İ. (2010). Van Gölü Çevresinde Şamanizm İzleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KARTAL, N. (2020). Van/Gevaş’ta Geçiş Dönemleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KÜÇÜK TURSUN, Fatmagül (2022). Türk Kültüründe Kapı ve Eşik. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• LEFEBRE, H. (2014). Mekânın Üretimi (Çev.: Işık Ergüden), İstanbul: Sel Yayıncılık.
• MASLOW A. H. (1943). A Theory of Human Motivation, Psychological Review. 50, 370-396.
• ÖGEL, B. (1984). İslâmiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖRNEK, S. V. (1977). Türk Halkbilimi. Ankara: İş Bankası Kültür Yayınları.
• ÖRNEK, S. V. (1995). 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınları.
• SÖKMEN, S. (2015). “Mutki (Bitlis) Yöresinde Doğum, Evlenme Ve Ölüme İlişkin Gelenek, Görenek Ve İnançlar”. III. Uluslararası Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri, C. I, 367-375, Kazan Belediyesi Yayınları.
• ŞAYHAN, F. (2018). “Altay Türklerinin İnanmalarındaki Su Kültünün Mitsel Okuması”. bilig-Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 87, 83-100.
• ŞENESEN, R. (2013). “Türk Halk Kültüründe Ayna İle İlgili İnanışlar Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme ve Bu İnanışların Eski Türk Kültüründeki İzleri”. VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildirileri, C. 3, 759-774, İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• TUNÇ, B.F. (2015). Çok Sesli Mekânsal Pratiklerde Katılımcılığın Rolü: Kuzguncuk ve Yedikule Bostanı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Türkçe Sözlük (1998). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• UYANIK, N., BERK, F. M. (2016). “Mekân-Şehir ve Medeniyet Bağlamında Çatalhöyük”. Uluslararası Turizm ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S.16, 1-16.
• YILDIRIM, C. (2000). “Eski Türk İnançlarının İzleri ve Ağrı”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 128, 175- 184.
• YILDIRIM, R. (2011). Eskiçağ Tarih ve Uygarlıkları, Ankara: Saray Matbaacılık.