HUNTING CULTURE IN TURKISH PROVERBS

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 3, 619 - 634, 25.09.2025

Sinan Yaman

https://doi.org/10.55666/folklor.1731432

Öz

Hunting has been one of the most basic subsistence activities of mankind throughout the ages and has developed over time. Hunting activities, which started to meet basic needs such as nutrition, clothing, protection/protection, have continued to exist by gaining some economic, sociological, religious and cultural features over time. This situation has enabled hunting and hunting-related elements to be witnessed in language with different elements. Turkish society has adopted and developed hunting in parallel with the different ways of life it has experienced throughout history. Turks have adopted a pastoral lifestyle since the earliest Turkic communities. Since this way of life was dependent on nature, an intricate relationship between man and nature was formed among the ancient Turks. This relationship of Turks with nature and animals was also sanctified by the cults, onguns and totems they acquired. Hunting, together with animal husbandry, has been one of the important elements shaping the daily life of the ancient Turks. This development and transformation that Turkish society has undergone in hunting can be reflected in the culture and can be determined in the vocabulary of historical and contemporary texts of Turkish language. In this study, terms related to hunting and hunting are analyzed in the focus of proverbs, which are important units of Turkish language in terms of vocabulary. The study is based on Nurettin Albayrak's work titled ‘Proverbs in Turkish of Türkiye’ and ‘Turkish Language Institution Dictionaries’ on this institutions website. While presenting the data, firstly, the key words used in Turkish language related to hunting and hunting were identified and a scan was made in this direction. In the examination phase of the proverbs identified, the concepts and terms that are frequently mentioned in proverbs and considered important in Turkish culture were emphasized and the proverbs were classified accordingly. Accordingly, the proverbs were analyzed by dividing them into three groups under the titles of ‘hunting animals in Turkish proverbs’, ‘animals that help hunting in Turkish proverbs’ and ‘traditional knowledge and methods related to hunting in Turkish proverbs’. In these units, the meaning and symbolic values of hunting and hunting-related uses were emphasized. While evaluating these units, various cultural elements related to beliefs, game animals, hunting tools and rituals related to hunting and hunting in Turkish culture were taken into consideration. The meanings and values attributed to the concept of hunting by the Turkish people through the most basic units reflecting the world of emotions and thoughts of the society were evaluated through proverbs.

Anahtar Kelimeler

hunting , hunting culture , proverb , Turkish , Turkish proverbs

Etik Beyan

The study followed ethical principles. It did not require ethics committee approval.

TÜRK ATASÖZLERİNDE AV KÜLTÜRÜ

Öz

Avcılık, çağlar boyunca insanoğlunun en temel geçim faaliyetlerinden biri olmuş ve zaman içerisinde gelişmiştir. Beslenme, giyinme, koruma/korunma gibi temel gereksinimleri karşılamak amacıyla başlayan avcılık faaliyetleri, zamanla ekonomik, sosyolojik, dinî ve kültürel birtakım özellikler kazanarak varlığını sürdürmüştür. Bu durum, avcılık ve avcılığa bağlı unsurların farklı unsurlarıyla dilde tanıklanmasını sağlamıştır. Türk toplumu tarih boyunca tecrübe ettiği farklı yaşam şekillerine paralel olarak avcılığı da benimsemiş ve geliştirmiştir. Türkler, en eski Türk topluluklarından beri pastoral bir yaşam tarzını benimsemişlerdir. Bu yaşam biçimi doğaya bağımlı olduğu için eski Türkler arasında insan ve doğa arasında girift bir ilişki oluşmuştur. Türklerin doğa ve hayvanlarla olan bu ilişkisi, edindikleri kültler, ongunlar ve totemlerle de kutsallaştırılmıştır. Avcılık, hayvancılıkla birlikte eski Türklerde gündelik hayatı şekillendiren önemli unsurlardan biri olmuştur. Türk toplumunun avcılık özelinde geçirdiği bu gelişim ile dönüşüm, kültüre yansıyarak Türk dilinin tarihî ve çağdaş metinlerinin söz varlığında da belirlenebilmektedir. Bu çalışmada, av ve avcılıkla ilgili terimler, Türk dilinin söz varlığı açısından önemli birimlerinden olan atasözleri odağında incelenmiştir. Çalışmada, Nurettin Albayrak’ın Türkiye Türkçesinde Atasözleri adlı eseri ve TDK’nin genel ağ sayfasında yer alan “Türk Dil Kurumu Sözlükleri” temel alınmıştır. Verilerin ortaya konulurken öncelikle Türk dilinde av ve avcılıkla ilgili kullanılan anahtar sözcükler tespit edilmiş ve bu doğrultuda bir tarama yapılmıştır. Tespit edilen atasözlerinin inceleme aşamasında, atasözlerinde sıklıkla geçen ve Türk kültüründe de önemli görülen kavram ve terimlerin üzerinde durulmuş ve atasözleri bu doğrultuda sınıflandırılmıştır. Buna göre atasözleri, “Türk atasözlerinde av hayvanları”, “Türk atasözlerinde ava yardımcı hayvanlar” ve “Türk atasözlerinde avcılıkla ilgili geleneksel bilgi ve yöntemler” başlıkları altında üç gruba ayrılarak incelenmiştir. Tespit edilen bu birimlerde, av ve avcılıkla ilgili kullanımların anlamı ve sembolik değerleri üzerinde durulmuştur. Bu birimler değerlendirilirken Türk kültüründe av ve avcılıkla ilgili inanışlar, av hayvanları, av aletleri ve ritüellerle ilgili çeşitli kültürel unsurlar göz önünde bulundurulmuştur. Toplumun duygu ve düşünce dünyasını yansıtan en temel birimler aracılığıyla Türk halkının av kavramına yüklediği anlamlar ile değerler, atasözleri üzerinden değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

avcılık , av kültürü , atasözü , Türkçe , Türk atasözleri

Etik Beyan

Çalışmada etik ilkelere uyulmuştur. Etik kurul izni gerektirmemektedir.

Kaynakça

• AKALIN, L. S. (1967). Dede Korkut Hikâyelerinin Folklor Bakımından Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Doçentlik Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• AKALIN, Ş. H. (Ed.) (2009). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ALBAYRAK, N. (2009). Türkiye Türkçesinde Atasözleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• ALPTEKİN, M. (2021). “Türk Mitolojisinde Hayvan Sembolizmi Çerçevesinde “Deve”. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 6 (2), 236-244.
• ARAT, R. R. (1998). Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• AYDIN, E. vd. (2013). Yenisey–Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig. Ankara: BilgeSu.
• BANG, W. ve GABAIN, A. von (1931). Türkische TurfanTexte V. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften . BAYAT, F. (2009). “Sosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geçiş”. Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, 1 (1), 1-11.
• BERBERCAN, M. T. (2010). “Türk Dili ve Kültürü Açısından Baburname’de Avcılık”. Journal of Turkish Research Institute, 17(42), 11-34.
• BINFORD, L. R. (1985). “Human Ancestors: Changing Views of Their Behavior”. Journal of Anthropological Archaeology. 4 (4), 292–327, https://doi.org/10.1016/0278-4165(85)90009-1
• BORATAV, P. N. (2012). Türk Mitolojisi Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• CAFEROĞLU, A. (1972). “Türklerde Av Kültü ve Müessesesi”, VII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, (s. 169-175), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi
• CARRETERO J. M. et al. (2012). “Stature estimation from complete long bones in the Middle Pleistocene humans from the Sima de los Huesos, Sierra de Atapuerca (Spain)”. Journal of Human Evolution, 62 (2), 242-255, https://doi.org/10.1016/j.jhevol.2011.11.004
• CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• ÇAVDAR, C. A. (1992). “Günümüz Türk Halk Hekimliğinde İslam Öncesi Türk Tıbbının İzleri” I. Türk Tıp Tarihi Kongresi. s. 309-313.
• ÇORUHLU, Y. (2011). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• ÇORUHLU, Y. (2019). Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dinî ve Edebî Tasavvurlara Göre Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi I. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• DE GROOT, J. J. M. (1921). Die Hunnen der Vorchristlichen Zeit. Berlin: Walter de Gruyter.
• DİKEN, H. A. (2024). “Tarihî ve Kültürel Yönleriyle Eski Türklerdeki Halk Ekonomisi Faaliyetlerine Genel Bir Bakış”. HUMANITAS - Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 12(23), 154-170. https://doi.org/10.20304/humanitas.1414689
• DİKEN, H. A. (2025). “Tarihsel Veriler Işığında Eski Türklerdeki Halk Mutfağı Faaliyetlerine İlişkin Bazı Tespitler”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 18(50), 775-794. https://doi.org/10.12981/mahder.1502863
• DOMÍNGUEZ-RODRIGO, M. et al. (2005). “Cutmarked bones from Pliocene archaeological sites at Gona, Afar, Ethiopia: implications for the function of the world’s oldest stone tools.”. Journal of Human Evolution, 48, 109–121, https://doi.org/10.1016/j.jhevol.2004.09.004
• DURMUŞ, İ. (2006). Bilge Kağan-Köl Tigin Anıtlıklarının Kalıntı-Buluntuları ve Türk Kültür Tarihi Açısından Değerlendirilmesi. 38. ICANAS (pp.1191-1215). Ankara, Türkiye.
• EBERHARD, W. (1942). Çin’in Şimal Komşuları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ERDEM, S. (1991). “Av”, TDV İslâm Ansiklopedisi 4, (s. 100-101). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• EREN, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Basım Evi.
• ERGUN, P. (2011). “Alevilik-Bektaşilikteki Tavşan İnancının Mitolojik Kökleri Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 60/281-312.
• GURVEN, M. D. et al. (2000). “It’s a Wonderful Life”: Signaling Generosity among the Ache of Paraguay”. Evolution and Human Behavior. 21(4), 263–282.
• GÜRGAN, M. (2013). “İslam Öncesi Dönem Uygur Tıp Metinlerinde Bulunan Hayvansal Drog İsimleri”. Avrasya Terim Dergisi, 1(2), 88-94.
• GÜVEN, Ö. ve HERGÜNER, G. (1999). “Türk Kültüründe Avcılığın Temel Dayanakları”, Pamukkale Ü. Eğitim Fakültesi Dergisi, 5, 32-49.
• İNBAŞI, M. ve HAZIRBULAN, T. (2020). “Osmanlı Devleti’nde Avcı Kuşu Yetiştiriciliği / Bâzdârânlık (Batı Anadolu Örneği)”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 7/19, 655-677.
• IŞIK, A. (1991). “Avcı”. TDV İslâm Ansiklopedisi 4, (113-115). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• IVANOV, V.V. ve TAPOROV, V. N. (2000). “Medved”, Mifı Narodov mira. Tom II. p. 129-130. Moskova: Olimp.
• KAFESOĞLU, İ. (1997). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• KESKİN, A. (2022). “Dede Korkut Oğuznamelerinde Savaş Stratejileri”. Karadeniz Araştırmaları. XIX/76: 1199-1215.
• KRANTZ, G. S. (1968). “Brain size and hunting ability in earliest man”. Current Anthropology. 9 (5), 450–451. doi:10.1086/200927
• KUNDAKÇI, E. (2023). “Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’ne Göre İstanbul’da Avcılık”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 23(2), 427-467, https://doi.org/10.32449/egetdid.1292613
• MÉLIKOFF, I. (2006). Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. (Çev. Turan Alptekin). İstanbul: Demos Yayınları.
• MIEDER, W. (2004). Proverbs. A Handbook. Connecticut: Greenwood Press.
• MILTON, K. (1999). “A hypothesis to explain the role of meat-eating in human evolution”. Evol. Anthropol. 8, 11–21.
• ÖGEL, B. (2010). Türk Mitolojisi 1-2. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
• ORKUN, H. N. (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖGEL, B. (1984). İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi: Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖGEL, B. (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ÖZÇELİK, S. (2008). “Dede Korkut’ta Av ve Avla İlgili Kelimeler, Deyimler”. Av ve Avcılık Kitabı. (Ed. Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun), (s. 415-429), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• PARLATIR, İ. (2008). Atasözleri. Ankara: Yargı Yayınları.
• ROUX, J. P. (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini (çev. Aykut Kazancıgil). İstanbul: İşaret Yayınları.
• ROUX, J. P. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar (çev. Aykut Kazancıgil ve Lale Arslan). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ROUX, J. P. (2013). Türklerin Tarihi: Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl (çev. Aykut Kazancıgil ve Lale Arslan-Özcan). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• SARPKAYA, S. (2014b), “Türk Dünyası Efsanelerinde Ayı Tasavvurunun Değişim ve Dönüşümü”, Millî Folklor, 101, 149-161.
• SEVER, M. (1999). “Türk Mitolojisinde Kuşlar”. Millî Folklor, 42, 83-88.
• SEVİNDİK, A. (2018). “Türk Halk Kültüründe Yağma Kavramı ve Yağmacılık Kültürü Üzerine Bazı Tespitler”. III. Uluslararası Mesleki ve Teknik Bilimler Kongresi. (Ed.: Mehriban Emek, Zanuzak Alimgereyev), (s. 4173-4180). Gaziantep: İksad Yayınevi.
• SPETH, J. D. (2010). The Paleoantrhropology and Archaeology of Big-Game Hunting (Protein, Fat, or Politics?). New York: Springer.
• SZÁSZ, B. (1943). A Húnok Története Attila Nagykirály. Budapest: Bartha Miklós.
• ŞİRİN USER, H. (2007). “Runik Harfli Türk Yazıtlarında Av”. Dil Araştırmaları. 1(1), 49-59.
• TEMİZKAN, M. (2014). “Türk Kültüründe ve Alevî-Bektaşî İnancında Turna”. Millî Folklor, 101, 162-170.
• TIETZE, A. (2021). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı 8 Cilt (Ed.: E. Yılmaz ve N. Demir). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• TUNCEL, R. (2023a). Eski Türkçede Avcılık Terimleri. Ankara: Nobel Bilimsel Eserler.
• TUNCEL, R. (2023b). “Eski Türk Avcılığının İnançsal ve Ritüelistik Boyutları”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi(11), 1122-1136. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1262504
• TÜRK DİL KURUMU SÖZLÜKLERİ, ATASÖZLERİ VE DEYİMLER SÖZLÜĞÜ, https://sozluk.gov.tr/
• TÜRKAN, K. (2008). “Azeri Masallarında Av Kültü ve Av Anlayışı”, Millî Folklor, 80, 70-76.
• YAMAN, H. (2024). Türkçede Deyim Varyantları ve Eş Anlamlı Deyimler. Ankara: Grafiker Yayınları.
• YAMAN, S. (2025). “Terminoloji, Tanım ve Tasnif Bağlamında Atasözleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Avrasya Terim Dergisi, 13(1), 8-23. https://doi.org/10.31451/ejatd.1594404
• YAZICI, H. (2008). “Dede Korkut Hikâyelerinde Av”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. 1(1), 91-105.
• YOLCU, M. A. ve AÇA, M. (2019). “Geleneksel Ekolojik Bilgi ve Folklor”. Folklor/Edebiyat, 25(100), 861-871. https://doi.org/10.22559/folklor.1086
• YÜREKLİ, T. (2018). “Memlûkler Döneminde Kilâbzîler ve Av Köpekleri”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (30), 236-244.
• GROENEVELD, E. (2016). “Prehistoric Hunter-Gatherer Societies. World History Encyclopedia. Retrieved from https://www.worldhistory.org/article/991/prehistoric-hunter-gatherer-societies/
• URL-1: https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 30.06.2025).