ÖZBEK TÜRKÇESİNDE YANSIMA SÖZCÜKLERİN TERİMLEŞTİRİLMESİ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 3, 813 - 821, 25.09.2025

Süveyda Şahin , Nergis Biray

https://doi.org/10.55666/folklor.1732314

Öz

Çağdaş Türk Lehçelerinin güneydoğu kolunda yer alan Özbek Türkçesinde termin kavramı ile karşılanan terimler, bir dilin köklülüğünü ve gelişme düzeyini göstermektedir. Bir dilin terim yapma yolları ile terim türetebilmesi o dilin aynı zamanda kalıcılığını ve sürekliliğini göstermektedir. Bilim, meslek ve sanat dalıyla ilgili kavramları açıklarken özel anlam içeren sözcüklere terim denir. Tabiatta canlı ve cansız bütün varlıkların çıkardıkları sesleri veya durumu aktaran sözcüklere ise yansıma sözcükler denir. İnsan tabiattaki sesleri bir şekilde adlandırmaya çalışan bir varlıktır. Özbek Türkçesinde taklidi sözler olarak geçen bu terim Türkiye Türkçesinde tabiat taklidi kelimeler, taklidî kelimeler, taklit kelimeler, yansıma, yansıma sözcükler, yansımalı sözcükler vb. gibi terimlerle anılmaktadır.
Her dilde az da olsa yansıma sözcüklerden (onomatopeia/ onomatopetic words) türetilen bazı alet, hayvan, bitki, nesne, oyuncak adları gibi somut varlıkların adlandırılmasında kullanılan adlar da bulunmaktadır. Örneğin; Türkiye Türkçesinde kullanım esnasında çıkarttığı sesten dolayı cırcır sözcüğü fermuarın açılıp kapanırken çıkardığı sesi yansıttığı için “fermuar” anlamında kullanılmaktadır. Benzer şekilde Özbek Türkçesinde de bizbizak sözcüğü dönerken vızıldayarak ses çıkaran bir tür oyuncağı ifade etmektedir.
Bu tür kullanımlar, yansıma sözcüklerin sadece sesleri taklit eden sözcükler olmaktan öte, dilin sözcük türetme ve anlam oluşturma işleyişinde diğer söz varlığı kadar işlek olmasa da rol oynadığını göstermektedir. Bu açıdan, çalışmamızın temelini teşkil eden Özbek Türkçesinde dilin yapı taşlarından biri olan yansıma sözcüklerin terim oluşturma süreçlerinde nasıl kullanıldığını ortaya koymak, söz konusu sözcük türlerinin türetme gücü ve işlevsel yönlerini, dil içindeki yerini belirlemek açısından önem taşımaktadır.
Bu makalede Özbek Türkçesindeki yansıma sözcüklerden oluşan terimler tespit edilerek kullanıldıkları alanlara göre tasnif edilip anlam özellikleri bakımından incelenecektir. Terim haline gelebilen yansıma sözcüklerin içerdiği alanlara bakarak Özbek insanının duygularının dil üretimindeki yeri, bunun yaratıcılık ve üretkenlik konusundaki etkisi ve Özbek halkının kültürel yaşantısı hakkında fikir sahibi olmak mümkün olacaktır. Özbek Türkçesindeki yansıma sözcüklerin kullanıldığı alanlar, toplum yapısını olduğu kadar insanların dili nasıl algıladığını, nasıl düşündüğünü anlamamıza da yardımcı olabilir.

Anahtar Kelimeler

Özbek Türkçesi , yansıma sözcükler , terim , kavramlaşma , kültürel aktarım.

Etik Beyan

Etik Kurul raporu gerekmemektedir.

Destekleyen Kurum

Yok.

Proje Numarası

Yok.

Teşekkür

Teşekkürler

Kaynakça

• KARAAĞAÇ, G. (2018). Dil Bilimi Terimleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORAŞ, H.; AÇIK, F.; ÖZTÜRK, Z. (2023). Özbek Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlük, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• KORKMAZ, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORKMAZ, Z. (2023). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• QOʻNGʻUROV, R. (1966). Oʻzbek Tilida Tasviriy Soʻzlar, Toshkent: Oʻzbekiston SSR. “Fan” Nashriyoti.
• MAHKAMOV, N.; ERMATOV, I. (2013). Tilshunoslik Terminlarining İzohli Lugʻati, Toshkent: Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi, “Fan” Nashriyoti.
• OMURALİEVA, A. (2021). Türk Yazı Dilleri ve Lehçelerinde Yansımalı Fiillerin Yapısı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alişer Navoiy Nomidagi Til ve Adabiyet İnstituti (2006). O’zbek Tilining İzahli Lugati I, (Ed. A. Madvaliyev), Toshkent: ‘O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi’ Davlat İlmiy Nashriyoti. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alişer Navoiy Nomidagi Til ve Adabiyet İnstituti (2006). O’zbek Tilining İzahli Lugati II, (Ed. A. Madvaliyev), Toshkent: ‘O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi’ Davlat İlmiy Nashriyoti.
• O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alişer Navoiy Nomidagi Til ve Adabiyet İnstituti (2007). O’zbek Tilining İzahli Lugati III, (Ed. A. Madvaliyev), Toshkent: ‘O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi’ Davlat İlmiy Nashriyoti.
• O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alişer Navoiy Nomidagi Til ve Adabiyet İnstituti (2007). O’zbek Tilining İzahli Lugati IV, (Ed. A. Madvaliyev), Toshkent: ‘O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi’ Davlat İlmiy Nashriyoti.
• O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alişer Navoiy Nomidagi Til ve Adabiyet İnstituti (2007). O’zbek Tilining İzahli Lugati V, (Ed. A. Madvaliyev), Toshkent: ‘O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi’ Davlat İlmiy Nashriyoti.
• SAĞLAM, M. Y. (2007). “Türkçe’deki Terim Sorunsalı”, Türkbilig, S. 14, 168-176.
• ŞAHİN, S.; BİRAY, N. (18 Ekim 2021). “Özbekçede Kullanılan Türkçe Kökenli Hastalık Terimleri (Baş Bölgesi)”, O‘zbek Tili Taraqqiyoti va Xalqaro Hamkorlik Masalalari: Xalqaro İlmiy Amaliy Anjuman Materiallari, Mas’ul Muharrir – Sh. Sirojiddinov. -T.: Toshkent: “Nodirabegim” Nashriyoti, 305-311, ISBN: 978-9943-7317-6-9
• SARI, İ. (2023). “Dil İkonikliği, Yansıma Sözcükler ve Türkçenin Sözvarlığı Bağlamında Dilde Görsel İkoniklik”, Türkbilig, S. 46, 31-42.
• ÜŞENMEZ, E. ; BOLTOBAYEV, S. ; TUĞLACI, G. (2013). Özbekçe Türkçe Sözlük, İstanbul: Türk Dünyası Vakfı.
• VARDAR, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yayınları.
• ZÜLFİKAR, H. (2011). Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ZÜLFİKAR, H. (2018). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler (İnceleme-Sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. İnternet Kaynakları
• URL-1: https://sozluk.gov.tr/ (Erişim: 13.06.2025).
• URL-2: https://n.ziyouz.com/books/uzbekiston_milliy_ensiklopediyasi/O'zbekiston%20Milliy%20 Ensiklopediyasi%20-%20L%20harfi.pdf (Erişim: 20.12.2023)