The Idea of the Survival of the State, Social Order and Social Class in 17th Century Ottoman Siyasetnames

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 71 - 94, 25.02.2025

Erol Şimşek

https://doi.org/10.25295/fsecon.1523735

Abstract

Siyasetnames are one of the fundamental sources of Islamic political thought. These works, which provided information and advice to the ruler about state administration, also attracted great attention during the Ottoman period. This interest reached its peak, especially in the 17th century, when various problems and disruptions were experienced in state administration and social structure. During this period, many political treatises were written by authors who sought to solve the problems in question and to ensure the survival of the state. The main purpose of the study is to reveal the basic ideas about the relationship between the survival of the state, social order, and social classes in the 17th century Ottoman siyasetnames. In the study prepared based on the document analysis method, Koçi Bey’s “Koçi Bey Risalesi,” Kâtib Çelebi’s “Düstûrü'l-amel li-ıslâhi'l-halel,” and Naîmâ’s “Naîmâ Tarihi” are examined. According to the findings obtained in the study, a close connection is established between the survival of the state and order in the siyasetnames. In order to establish social order, it is necessary to ensure balance and harmony between social classes. It is emphasized that the justice of the ruler will ensure this because, according to the authors, if the ruler is just, the ruled will obey him, and an orderly and moral society will emerge. In this context, it can be said that the idea of survival of the state and social order in the 17th century Ottoman siyasetnames was based on a vision of government and society centered on justice and morality.

Keywords

Ottoman Empire, Siyasetname, Koçi Bey, Kâtib Çelebi, Naîmâ.

17. Yüzyıl Osmanlı Siyasetnamelerinde Devletin Bekası, Nizam ve Toplumsal Sınıf Düşüncesi

Abstract

Siyasetnameler, İslam siyasal düşüncesinin temel kaynaklarından biridir. Hükümdara devlet yönetimi hakkında bilgiler ve tavsiyeler veren bu eserler Osmanlılar döneminde de büyük ilgi görmüştür. Bu ilgi, özellikle devlet yönetiminde ve toplumsal yapıda çeşitli sorunların ve aksaklıkların yaşandığı 17. yüzyılda en üst düzeye ulaşmıştır. Bu dönemde, söz konusu sorunların teşhis edilmesi, çözülmesi ve devletin bekası için arayışa giren müellifler tarafından çok sayıda siyasetname türünde eser telif edilmiştir. Bu çalışma, 17. yüzyıl Osmanlı siyasetnamelerindeki söz konusu “devletin bekası” arayışını konu edinmektedir. Çalışmanın temel amacı devletin bekası, nizam ve toplumsal sınıflar arasındaki ilişkiye dair temel düşünceleri ortaya çıkarmaktır. Doküman analizi yöntemine dayalı olarak hazırlanan çalışmada Koçi Bey’in “Koçi Bey Risalesi”, Kâtib Çelebi’nin “Düstûrü’l-amel li-ıslâhi’l-halel” ve Naîmâ’nın “Naîmâ Tarihi” adlı eserleri incelenmektedir. Çalışmada elde edilen bulgulara göre 17. yüzyıl Osmanlı siyasetnamelerinde devletin bekası ile nizam arasında sıkı bir bağ kurulmaktadır. Nizamın gerçekleşmesi için toplumsal sınıflar arasında denge ve uyumun sağlanması gerekli görülmektedir. Bunu sağlayacak olanın ise yöneticinin adaleti olduğu vurgulanmaktadır. Zira müelliflere göre yönetici adaletli olursa yönetilenler de ona uyar, düzenli ve ahlâklı bir toplum meydana gelir. Böyle bir toplum yapısı nizamın devamını ve nihayetinde devletin bekasını temin eder. Bu bağlamda 17. yüzyıl Osmanlı siyasetnamelerindeki beka ve nizam düşüncesinin adalet ve ahlâk merkezli bir yönetim ve toplum tasavvuruna dayandığı söylenebilir.

Keywords

Osmanlı Devleti, Siyasetname, Koçi Bey, Kâtib Çelebi, Naîmâ.

References

• Açıkgöz, Ö. (2000). Sosyolojinin problemli bir konusu olarak, “sosyal sınıf” kavramı üzerine önemli sosyologların düşünceleri ve yorumlar. Istanbul Journal of Sociological Studies, 26, 281-308.
• Adalıoğlu, H. H. (2004). Siyasetnâmeler’in klasik kaynakları. Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(2), 1-21.
• Adalıoğlu, H. H. (2009). Siyasetnâme. TDV İslâm Ansiklopedisi, 37, 304-306.
• Adalıoğlu, H. H. (2013). Bir siyasetnâme olarak “Kutadgu Bilig”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 34, 237-253.
• Ahmed, J. U. (2010). Documentary research method: New dimensions. Indus Journal of Management & Social Science, 4(1), 1-14.
• Akün, Ö. F. (2002). Koçi Bey. TDV İslâm Ansiklopedisi, 26, 143-148.
• Altaş, E. (2007). Kâtip Çelebi’de ıslahat düşüncesi. Kutadgubilig: Felsefe-Bilim Araştırmaları, 12, 273-313.
• Arslantürk, Z. (1980). Naîmâ'da büyük adam sosyolojisi. Sosyoloji Konferansları, 18, 115-126.
• Atik, K. (2022). Osmanlı aydınlarında siyasi muhalefet geleneği (siyasetnameler örneğinde 16.-18. yüzyıllar). Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (KÜSBD), 12(2), 395-422.
• Bağdatlı, Ö. (2018). İslâm siyaset düşüncesinin kavramsal temelleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Başgil, A. F. (1950). Devlet nizamı ve hukuk: devletle hukuk arasındaki münasebet üzerinde bir izah denemesi. İ.Ü. Hukuk Fakültesi Mecmuası, 16(1-2), 27-52.
• Bayraktar, O. & Tüzüner, V. L. (2021). 16. ve 17. yüzyıl Türkçe siyasetnâmelerinde ortak temalar ve siyasetnâmelerin işlevi. Üniversite Araştırmaları Dergisi, 4(Özel Sayı), 71-82.
• Berber, Ş. (2003). Modern bir olgu olarak sosyal sınıflar. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9, 223-232.
• Bilgin, V. (2010). Bizi kuşatan toplum: Sosyolojiye giriş. İstanbul: Düşünce Kitabevi Yayınları.
• Bowen, G. A. (2009). Document analysis as a qualitative research method. Qualitative Research Journal, 9(2), 27-40.
• Çiftçi, A. (2022). 17. yüzyıl Osmanlı ıslahatnâmelerinde ehliyet/liyakat kavramı. O. Yıldırım & Y. Aydoğdu (Ed.), Hükümdar ve aynası - siyasetnameleri yeniden okumak (s. 199-243). Ankara: Orion Kitabevi, Ankara.
• Çiftçi, A. ve Yılmaz, N. (2013). İbn Haldun’un siyaset teorisi ve siyasal sistem sınıflandırması. Turkish Studies, 8(7), 83-93.
• Darling, L. T. (2002). “Do justice do justice, for that is paradise”: Middle eastern advice for ındian muslim rulers. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 22(1-2), 3-19.
• Darling, L. T. (2006). Medieval Egyptian society and the concept of the circle of justice. Mamlük Studies Review, 10(2), 1-17.
• Darling, L. T. (2012). A history of social justice and political power in the middle east. London: Routledge.
• Devvânî, C. (2020). Ahlâk-ı Celâlî (3. Baskı). E. Okumuş (Çev.). Ankara: Fecr Yayınları.
• DİA. (2002). Kutadgu Bilig. TDV İslâm Ansiklopedisi, 26, 478-480.
• Dinçer, Ö. (2019). Siyasetnâmeleri yeniden okumak (2. Baskı). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Durak, N. & Tortuk Gökdemir, B. B. (2020). Naîmâ’nın toplum ve siyaset düşüncesi. M. Akıncı & G. N. Şafak (Ed.), Türk İslam siyasi düşüncesi (s. 457-478). Ankara: Kadim Yayınları.
• Erdemir, A. D. (1989). Ahlât-ı erbaa. TDV İslâm Ansiklopedisi, 2, 24.
• Fârâbî. (1987). Fusûlü’l-medenî (siyaset felsefesine dair görüşler). H. Özcan (Çev.). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.
• Fârâbî. (2012). Es-Siyâsetü’l-medeniyye veya mebâdi’ül-mevcûdât (2. Baskı). M. S. Aydın vd. (Çev.). İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Fârâbî. (2013). Tahsîlu’s-sa’âda (mutluluğun kazanılması) (3. Baskı). A. Arslan (Çev.). Ankara: Divan Kitap.
• Fârâbî. (2015). El-Medinetü’l fâzıla (ideal devlet) (7. Baskı). A. Arslan (Çev.). Ankara: Divan Kitap.
• Gazzâlî. (2015a). Kimyâ-yı saâdet. A. Arslan (Çev.). İstanbul: Ataç Yayınları.
• Gazzâlî. (2015b). İhyâu ulûmi’d-dîn (Cilt: 1). A. Serdaroğlu (Çev.). İstanbul: Bedir Yayınevi.
• Gökyay, O. Ş. (1994). Düstûrü’l-Amel. TDV İslâm Ansiklopedisi, 10, 50-51.
• Gökyay, O. Ş. (2022). Kâtib Çelebi. TDV İslâm Ansiklopedisi, 25, 36-40.
• İbn Haldun. (2016). Mukaddime (12. Baskı). S. Uludağ (Haz.). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İbn Sînâ. (2014). Metafizik (el-İlahiyat). E. Demirli & Ö. Türker (Çev.). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• İbn Sînâ. (2017). İşaretler ve tembihler (el-işârât ve’t-tenbîhât) (4. Baskı). M. Macit vd. (Çev.). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• İbn Sînâ. (2018). en-Necât, (K. Şenel (Çev.)). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İnalcık, H. (2020). Osmanlı’da devlet, hukuk ve adalet. İstanbul: Kronik Kitap.
• İpşirli, M. (2006). Naîmâ. TDV İslâm Ansiklopedisi, 32, 316-318.
• Karlığa, H. B. (1991). Anâsır-ı Erbaa. TDV İslâm Ansiklopedisi, 3, 149-151.
• Kâtib Çelebi. (2020). Siyaset Nazariyesi (Düstûru’l-amel li Islâhi’l-halel) (2. Baskı). Ensar Köse (Haz.). İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Keskintaş, O. (2017). Adalet, ahlâk ve nizam. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kınalızâde, A. Ç. (2020). Ahlâk-ı alâî. (3. Baskı). Ankara: Fecr Yayınları.
• Kıral, B. (2020). Nitel bir veri analizi yöntemi olarak doküman analizi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (SUSBID), 8(15), 170-89.
• Koçi Bey (1972). Koçi Bey risalesi. Z. Danışman (Haz.). Ankara: Devlet M.E.B Kitapları.
• Kömbe, İ. (2013). Dünya düzeninin temelleri: adalet dairesi literatürüne giriş. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 18(35), 139-198.
• Kömbe, İ. (2014). Adalet dairesinin teşekkülü ve temel kavramları. Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı, İslam Felsefesi Bilim Dalı.
• Kömbe, İ. (2021). Tarihsel ve teorik açıdan adalet dairesinin uzun formu. R. Şentürk (Ed.), İslâm’da medeniyet bilimleri tarihi, 1 (s. 299-315). İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları.
• Köse, E. (2020). Giriş. Kâtib Çelebi. Siyaset Nazariyesi (Düstûru’l-amel li Islâhi’l-halel) (2. Baskı). E. Köse (Haz.). İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 13-101.
• Levend, A. S. (1962). Siyaset-nameler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 10, 167-194.
• London, J. (2011). The “circle of justice”. History of Political Thought, 32(3), 425-447.
• Mâverdî. (2016). Siyaset sanatı (kitabü’l-nasihatü’l-mülûk) (2. Baskı). M. Sarıbıyık (Çev.). İstanbul: ARK Kitapları.
• Mâverdî. (2018). Edebü’d-dünya ve’d-din (islam’da dünya ve din edebi). E. Urcan (Çev.). İstanbul: İlk Harf Yayınevi.
• Mogalakwe, M. (2006). The use of documentary research methods in social research. African Sociological Review, 10(1), 221-230.
• Mücahid, H. T. (2012). Fârâbî’den Abduh’a siyasî düşünce (3. Baskı). V. Akyüz (Çev.). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Naîmâ Mustafa Efendi. (1967). Naîmâ târihi 1. Z. Danışman (Çev.). İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi.
• Naîmâ Mustafa Efendi. (1968). Naîmâ târihi 3. Z. Danışman (Çev.). İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi.
• Okumuş, E. (2005). Osmanlılar’da siyasal bir kurum olarak adâlet dairesi. SBArD, 5, 45-51.
• Öz, M. (1999). Klasik dönem Osmanlı siyasi düşüncesi: Tarihi temeller ve ana ilkeler. İslâmî Araştırmalar Dergisi, 12(1), 27-33.
• Öztürk, S. (2009). Kâtip Çelebi’nin hayatı ve eserleri. B. Karlığa & M. Kaçar (Ed.), Doğumunun 400. yıl dönümünde Kâtip Çelebi (s. 23-34). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Platon (2018). Devlet (35. Baskı). S. Eyüboğlu & M. A. Cimcoz (Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sadoğlu, H. & Coşgun, M. (2017). Osmanlı Devleti’nin duraklama döneminde kamu yönetiminin ıslahına yönelik öneriler: Koçi Bey, Katip Çelebi ve Defterdar Sarı Mehmet Paşa. Pesa Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(3), 196-204.
• Sak, R., Şahin Sak, İ. T., Öneren Şendil, Ç. & Nas, E. (2021). Bir araştırma yöntemi olarak doküman analizi. Kocaeli Üniversitesi Eğitim Dergisi, 4(1), 227-250.
• Sunar, L. (2022). Yapısal işlevselcilik. M. A. Y. Saraç (Ed.), Sosyal Bilimler Ansiklopedisi 4 (2. Baskı). Ankara: TÜBİTAK Bilim Yayınları.
• Şahiner, Y. (2017). Mustafa Naîmâ efendinin hayatı, tarihçiliği ve eseri hakkında kısa bir değerlendirme. Anasay, 1, 85-100.
• TDK (Türk Dil Kurumu). (2024). Güncel türkçe sözlük. https://sozluk.gov.tr/.
• Tûsî, N. (2016). Ahlâk-ı nâsırî (3. Baskı). A. Gafarov & Z. Şükürov (Çev.). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Uzun, Y. (2021). Koçi Bey Risaleleri’nde etik yönetimin izlerini bulmak. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (ASOBİD), 9, 1-32.
• Wach, E. (2013). Learning about qualitative document analysis. IDS Practice Papers in Brief. https://www.researchgate.net/publication/259828893_Learning_about_Qualitative_Document_Analysis.
• Yılmaz Uçar, A. (2012). Osmanlı siyaset-yönetim düşün geleneği: Daire-i adalet’in yönetimi. MEMLEKET Siyaset Yönetim, 7(17), 1-33.
• Yılmaz, C. (2002a). XVI. Ve XVII. yüzyıl ıslahatnamelerine göre Osmanlılarda siyaset ve toplum düşüncesi. Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Ana Bilim Dalı.
• Yılmaz, C. (2002b). Osmanlı siyaset düşüncesinde kavramlar. H. C. Güzel, K. Çiçek & S. Koca (Ed.), Türkler 11 (s. 34-44). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Yılmaz, C. (2003). Osmanlı siyaset düşüncesi kaynakları ile ilgili yeni bir kavramsallaştırma: Islahatnâmeler. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1(2), 299-338.
• Yılmaz, C. (2009). Siyasetnâme. TDV İslâm Ansiklopedisi, 37, 306-308.
• Yılmaz, C. (2013). Osmanlı siyaset düşüncesinin ilkeleri. F. M. Emecen, İ. Keskin & A. Ahmetbeyoğlu (Haz.), Osmanlı’nın izinde Prof. Dr. Mehmet İşpirli armağanı 2. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Yusuf Has Hacib. (2008). Kutadgu Bilig (2. Baskı). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.