Nuh b. Mustafa’s Work “el-Kavlü’d-dal Ala Hayati’l-Hadır ve Vücudi'l-Ebdal“ in the Context of Hızır and Ricâlü’l Gayb
Year 2019,
, 435 - 460, 27.12.2019
Abdulbaki Uysal
Abstract
This article is an introduction of a work written by Nuh b. Mustafa (1070/1660), an
Ottoman scholar and philosopher who lived in the XVII. century. It is concerned about
the sense of “Hızır and Abdal” (Ricalü’l gayb) which has an significant place in Islamic
culture and has been discussed for centuries. The editors approaches and evaluations are
included.
References
- Abdülvehhâb, Hasan, Târîhu’l-Mesâcidi’l-Eseriyye fî’l-Kâhira, Kâhire,
ed-Dâru’l-Arabiyyetü li’l-Kitâb, 1993.
El-Askalânî, Ahmed b. Hacer, Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, haz.
Muhammed Fuâd Abdulbâkî- Muhıbbuddîn el-Hatîb, Beyrut, Dâru’l-Ma’rife,
h.1379.
_________, el-İsâbe Fî Temyîzi’s-Sahâbe, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali
Muhammed Muavvıd, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, h.1415.
El-Azm, Cemîl b. Mustafâ, Ukûdü’l-Cevher fî Terâcimi Men Lehüm Hamsûne
Tasnîfen fe Mietün fe Ekser, Beyrut, Matbaatü’l-Ehliyye, 1326/1908.
Bağdatlı İsmail Paşa, Babanzade, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn
ve Âsârü’l-Musannifîn, nşr. Kâsım Muhammed Recep, İstanbul, Milli Eğitim
Matbaası, 1955.
El-Beyhakî, Ebû Bekir, Delâilü’n-Nübüvve ve Ma’rifetü Ahvâli Sâhibi’ş-
Şerîa, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, h.1405.
_________, es-Sünenü’l-Kübrâ, thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ, Beyrut,
Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
_________, Şuabu’l-Îmân, thk. Abdul’alî Abdulhamîd Hâmid-Muhtâr Ahmed
en-Nedvî, Riyâd, Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
El-Buhârî, İsmail b. İbrahim, Sahîhu’l-Buhârî, thk. Muhammed Züheyr b.
Nâsır en-Nâsır, Beyrut, Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2002.
Bursalı Mehmed Tâhir Efendi, Osmanlı Müellifleri, sadeleştiren Ali Fikri Yavuz-
İsmail Özen, İstanbul, Meral Yayınları, t.y.
Çelebi, İlyas, “Hızır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Ankara,
Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.
Dâvûd-i Kayserî, Tahkîku Mâi’l-Hayât ve Keşfü Esrâri’z-Zulümât, Nuruosmaniye
Kütüphanesi, nr. 2687/2.
Ebû Dâvûd, Suleyman b. el-Eş’âs, Sünenü Ebî Davûd, thk. Muhammed Muhyiddîn
Abdülhamîd, ta’lîkât Kemâl Yûsuf el-Hût, Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1988.
Ebû Ya’lâ, Ahmed b. Ali, Müsnedü Ebî Ya’lâ el-Mevsılî, thk. Hüseyin Selîm
Esed, Beyrut, Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1989.
El-Fesevî, Ya’kûb b. Süfyân, el-Ma’rife ve’t-Târîh, thk. Ekrem Dıyâ el-Umerî,
Beyrut, Müessesetü’r-Risâle, 1981.
El-Hanefî, Nûh b. Mustafa er-Rûmî, el-Kavlü’d-Dâl alâ Hayâti’l-Hadır ve
Vücûdi’l-Ebdâl, thk. Ramazan Muhammed Alî es-Saftâvî, Beyrut, Kitâb-Nâşirûn,
2013.
Hatîb el-Bağdadi, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit, Târîhu Bağdâd,
thk. Beşşâr Avâd Ma’rûf, Beyrut, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
_________, Târîhu Medîneti’s-Selâm (Târihu Bağdâd), thk. Beşşâr Avvâd
Ma’rûf, Beyrut, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2001.
Hücvîrî, Ebü’l-Hasan, Keşfü’l-Mahcûb : Hakikat Bilgisi, haz. Süleyman Uludağ,
İstanbul, Dergah Yayınları, 2014.
İbn Adî, Ebû Ahmed, El-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd-
Ali Muhammed Muavvıd-Abdulfettâh Ebû Sünne, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-
İlmiyye, 1997.
İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım, Târîhu Dımaşk, thk. Amr b. Ğamâra el-Amravî,
Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1995.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed, Tefsîru’l-Kur’ânil-Azîm, thk. Es’ad Muhammed
et-Tîb, Riyad, Mektebetü Nezzâr Mustafâ el-Bâz, h.1419.
_________, ec-Cerh ve’t-Ta’dîl, Haydarâbâd, Meclisü Dâirati’l-Meârifi’l-
Osmâniyye, Beyrut, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1952.
İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebubekr Abdullah b. Muhammed, Kitabu’l-Evliya, thk.
Mecdi es-Seyyid İbrahim, Kahire, y.y., t.y.
İbn Hacer el-Heytemi, Ebü›l-Abbas Şehabeddin Ahmed, el-Fetâvâ’l-Hadîsiyye,
Beyrut, Dâru’l-Fikr, t.y.
İbn Hallâl, Muhammed, Kerâmâtü’l-Evliyâ, thk. Üsâme eş-Şerîf, Beyrut,
Şeriketü Dâru’l-Meşârî’, 2007.
İbn Hanbel, Ahmed, el-Müsned, thk. Abdullah Muhammed ed-Derviş, Beyrut,
Dâru’l-Fikr, 1991.
İbn Hibbân, Muhammed, es-Sikât, haz. Muhammed Abdulmuîd Hân başkanlığında
heyet, Haydarâbâd, Dâiratü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1973.
İbn Kesîr, İsmâîl b. Ömer, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Sâmî b. Muhammed
es-Selâme, Riyad, Dâru Taybe, 2002.
_________, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1986.
İbn Sa’d, Muhammed, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, thk. Muhammed Abdulkâdir
Atâ, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec, Târîhu Beyti’l-Makdis, thk. Muhammed Zeynuhum
Muhammed Azb, Kahire, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, t.y.
El-İsfahânî, Ebû Nuaym, Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Asfiyâ, thk. Mustafa
Abdulkadir Atâ, Beyrut, Dâru’l-Kitâbi’l-İmiyye, 2010.
_________, Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Asfiyâ, Kahire, Dâru’s-Saâde,
1974.
Kehhâle, Ömer Rıza, Mu‘cemü’l-Müellifîn : Terâcimü Musannifi’l-Kütübi’l-
Arabî, Dımaşk, Matbaatü’t-Terakkî, 1380/1961.
El-Kuşeyrî, Abdulkerîm, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye fî İlmi’t-Tasavvuf, thk.
Ma’rûf Zerîk-Alî Abdülhamîd Ebu’l-Hayr, Beyrut, Dâru’l-Hayr, 1995.
_________, “er-Risâle” Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi, haz. Süleyman
Uludağ, İstanbul, Dergah Yayınları, 2014.
Muhammed, Suâd Mâhir, Mesâcidü Mısr ve Evliyâühe’s-Sâlihûn, Kahire,
el-Meclisü’l-E’lâ li’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 2010.
Muhibbî, Muhammed Emin b. Fazlullah b. Muhibbillah ed-Dımaşkî,
Hülâsâtü’l-Eser fî A‘yâni’l-Karni’l-Hâdî Aşar, Beyrut, Dâru’s-Sadr, t.y.
En-Nevevî, Yahyâ b. Şeref Ubû Zekeriyyâ, el-Minhâc fî Şerh-i Sahîh-i Müslim,
Dâru’l-Hayr, Kahire, 1996.
Öztürk, Mustafa, “Zülkarneyn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
(DİA), c.XXXXIV, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.
Es-San’ânî, Abdurrezzâk, El-Musannef fi’l-Hadîs, thk. Habîburrahmân el-
A’zamî, Beyrut, el-Mektebü’l-İslâmî, h.1403.
Eş-Şafiî, Muhammed b. İdrîs eş-Şâfiî, el-Müsned, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-
İlmiyye, h.1400.
Et-Taberânî, Süleyman b. Ahmed, el-Mu’cemu’l-Kebîr, thk. Hamdî Abdulmecîd
es-Selefî, Beyrut, Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, t.y.
_________, el-Mu’cemu’l-Evsat, thk. Târık b. Avdullâh b. Muhammed-
Abdulmuhsin b. İbrahim el-Huseynî, Kahire, Dâru’l-Harameyn, t.y.
_________, ed-Duâ, thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-
Ilmiyye, h.1413.
Et-Tûsî, Ebû Nasr Serrâc, el-Lüma’ : İslam Tasavvufu, haz. H. Kamil Yılmaz,
İstanbul, Altınoluk Yayınları, 1996.
Türker, Ömer, “Nûh b. Mustafa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
(DİA), cilt XXXIII, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.
El-Ukaylî, Ebû Ca’fer, Ed-Duafâu’l-Kebîr, thk. Abdulmu’tî Emîn el-Kal’acî,
Beyrut, Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1984.
Uludağ, Süleyman, “Ricâlü’l-Gayb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
(DİA), cilt XXXV, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.
El-Yâfiî, Süleymân, Ravzü’r-Reyâhîn fî Hakâyâ’s-Sâlihîn, thk. Muhammed
İzzet, Kahire, el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, t.y.
Ez-Ziriklî, Hayreddîn, el-Alâm Kâmusi Terâcimi’l-Eşhuri’r-Ricâl ve’n-Nisâi
Mine’l-Arab, Beyrut, Dârü’l-İlm, 1989.
Hızır ve Ricâlü’l-Gayb Bağlamında Nûh b. Mustafa’nın “el-Kavlü’d-dâl Alâ Hayâti’l-Hadır ve Vücûdi’l-Ebdâl” Adlı Eseri
Year 2019,
, 435 - 460, 27.12.2019
Abdulbaki Uysal
Abstract
Bu makalede, XVII. asırda yaşamış bir Osmanlı âlim ve mütefekkiri olan Nûh b.
Mustafa (ö.1070/1660)’nın, İslâm kültüründe önemli bir yeri olan ve yüzyıllardır tartışılan
“Hızır ve Abdâl (Ricâlü’l-gayb)” anlayışını konu alan eserinin tanıtımı yapılmış,
müellifin konuya yaklaşımı ve değerlendirmelerine yer verilmiştir.
References
- Abdülvehhâb, Hasan, Târîhu’l-Mesâcidi’l-Eseriyye fî’l-Kâhira, Kâhire,
ed-Dâru’l-Arabiyyetü li’l-Kitâb, 1993.
El-Askalânî, Ahmed b. Hacer, Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, haz.
Muhammed Fuâd Abdulbâkî- Muhıbbuddîn el-Hatîb, Beyrut, Dâru’l-Ma’rife,
h.1379.
_________, el-İsâbe Fî Temyîzi’s-Sahâbe, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali
Muhammed Muavvıd, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, h.1415.
El-Azm, Cemîl b. Mustafâ, Ukûdü’l-Cevher fî Terâcimi Men Lehüm Hamsûne
Tasnîfen fe Mietün fe Ekser, Beyrut, Matbaatü’l-Ehliyye, 1326/1908.
Bağdatlı İsmail Paşa, Babanzade, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn
ve Âsârü’l-Musannifîn, nşr. Kâsım Muhammed Recep, İstanbul, Milli Eğitim
Matbaası, 1955.
El-Beyhakî, Ebû Bekir, Delâilü’n-Nübüvve ve Ma’rifetü Ahvâli Sâhibi’ş-
Şerîa, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, h.1405.
_________, es-Sünenü’l-Kübrâ, thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ, Beyrut,
Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
_________, Şuabu’l-Îmân, thk. Abdul’alî Abdulhamîd Hâmid-Muhtâr Ahmed
en-Nedvî, Riyâd, Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
El-Buhârî, İsmail b. İbrahim, Sahîhu’l-Buhârî, thk. Muhammed Züheyr b.
Nâsır en-Nâsır, Beyrut, Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2002.
Bursalı Mehmed Tâhir Efendi, Osmanlı Müellifleri, sadeleştiren Ali Fikri Yavuz-
İsmail Özen, İstanbul, Meral Yayınları, t.y.
Çelebi, İlyas, “Hızır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Ankara,
Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.
Dâvûd-i Kayserî, Tahkîku Mâi’l-Hayât ve Keşfü Esrâri’z-Zulümât, Nuruosmaniye
Kütüphanesi, nr. 2687/2.
Ebû Dâvûd, Suleyman b. el-Eş’âs, Sünenü Ebî Davûd, thk. Muhammed Muhyiddîn
Abdülhamîd, ta’lîkât Kemâl Yûsuf el-Hût, Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1988.
Ebû Ya’lâ, Ahmed b. Ali, Müsnedü Ebî Ya’lâ el-Mevsılî, thk. Hüseyin Selîm
Esed, Beyrut, Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1989.
El-Fesevî, Ya’kûb b. Süfyân, el-Ma’rife ve’t-Târîh, thk. Ekrem Dıyâ el-Umerî,
Beyrut, Müessesetü’r-Risâle, 1981.
El-Hanefî, Nûh b. Mustafa er-Rûmî, el-Kavlü’d-Dâl alâ Hayâti’l-Hadır ve
Vücûdi’l-Ebdâl, thk. Ramazan Muhammed Alî es-Saftâvî, Beyrut, Kitâb-Nâşirûn,
2013.
Hatîb el-Bağdadi, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit, Târîhu Bağdâd,
thk. Beşşâr Avâd Ma’rûf, Beyrut, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
_________, Târîhu Medîneti’s-Selâm (Târihu Bağdâd), thk. Beşşâr Avvâd
Ma’rûf, Beyrut, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2001.
Hücvîrî, Ebü’l-Hasan, Keşfü’l-Mahcûb : Hakikat Bilgisi, haz. Süleyman Uludağ,
İstanbul, Dergah Yayınları, 2014.
İbn Adî, Ebû Ahmed, El-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd-
Ali Muhammed Muavvıd-Abdulfettâh Ebû Sünne, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-
İlmiyye, 1997.
İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım, Târîhu Dımaşk, thk. Amr b. Ğamâra el-Amravî,
Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1995.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed, Tefsîru’l-Kur’ânil-Azîm, thk. Es’ad Muhammed
et-Tîb, Riyad, Mektebetü Nezzâr Mustafâ el-Bâz, h.1419.
_________, ec-Cerh ve’t-Ta’dîl, Haydarâbâd, Meclisü Dâirati’l-Meârifi’l-
Osmâniyye, Beyrut, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1952.
İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebubekr Abdullah b. Muhammed, Kitabu’l-Evliya, thk.
Mecdi es-Seyyid İbrahim, Kahire, y.y., t.y.
İbn Hacer el-Heytemi, Ebü›l-Abbas Şehabeddin Ahmed, el-Fetâvâ’l-Hadîsiyye,
Beyrut, Dâru’l-Fikr, t.y.
İbn Hallâl, Muhammed, Kerâmâtü’l-Evliyâ, thk. Üsâme eş-Şerîf, Beyrut,
Şeriketü Dâru’l-Meşârî’, 2007.
İbn Hanbel, Ahmed, el-Müsned, thk. Abdullah Muhammed ed-Derviş, Beyrut,
Dâru’l-Fikr, 1991.
İbn Hibbân, Muhammed, es-Sikât, haz. Muhammed Abdulmuîd Hân başkanlığında
heyet, Haydarâbâd, Dâiratü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1973.
İbn Kesîr, İsmâîl b. Ömer, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Sâmî b. Muhammed
es-Selâme, Riyad, Dâru Taybe, 2002.
_________, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1986.
İbn Sa’d, Muhammed, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, thk. Muhammed Abdulkâdir
Atâ, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec, Târîhu Beyti’l-Makdis, thk. Muhammed Zeynuhum
Muhammed Azb, Kahire, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, t.y.
El-İsfahânî, Ebû Nuaym, Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Asfiyâ, thk. Mustafa
Abdulkadir Atâ, Beyrut, Dâru’l-Kitâbi’l-İmiyye, 2010.
_________, Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Asfiyâ, Kahire, Dâru’s-Saâde,
1974.
Kehhâle, Ömer Rıza, Mu‘cemü’l-Müellifîn : Terâcimü Musannifi’l-Kütübi’l-
Arabî, Dımaşk, Matbaatü’t-Terakkî, 1380/1961.
El-Kuşeyrî, Abdulkerîm, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye fî İlmi’t-Tasavvuf, thk.
Ma’rûf Zerîk-Alî Abdülhamîd Ebu’l-Hayr, Beyrut, Dâru’l-Hayr, 1995.
_________, “er-Risâle” Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi, haz. Süleyman
Uludağ, İstanbul, Dergah Yayınları, 2014.
Muhammed, Suâd Mâhir, Mesâcidü Mısr ve Evliyâühe’s-Sâlihûn, Kahire,
el-Meclisü’l-E’lâ li’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 2010.
Muhibbî, Muhammed Emin b. Fazlullah b. Muhibbillah ed-Dımaşkî,
Hülâsâtü’l-Eser fî A‘yâni’l-Karni’l-Hâdî Aşar, Beyrut, Dâru’s-Sadr, t.y.
En-Nevevî, Yahyâ b. Şeref Ubû Zekeriyyâ, el-Minhâc fî Şerh-i Sahîh-i Müslim,
Dâru’l-Hayr, Kahire, 1996.
Öztürk, Mustafa, “Zülkarneyn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
(DİA), c.XXXXIV, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.
Es-San’ânî, Abdurrezzâk, El-Musannef fi’l-Hadîs, thk. Habîburrahmân el-
A’zamî, Beyrut, el-Mektebü’l-İslâmî, h.1403.
Eş-Şafiî, Muhammed b. İdrîs eş-Şâfiî, el-Müsned, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-
İlmiyye, h.1400.
Et-Taberânî, Süleyman b. Ahmed, el-Mu’cemu’l-Kebîr, thk. Hamdî Abdulmecîd
es-Selefî, Beyrut, Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, t.y.
_________, el-Mu’cemu’l-Evsat, thk. Târık b. Avdullâh b. Muhammed-
Abdulmuhsin b. İbrahim el-Huseynî, Kahire, Dâru’l-Harameyn, t.y.
_________, ed-Duâ, thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-
Ilmiyye, h.1413.
Et-Tûsî, Ebû Nasr Serrâc, el-Lüma’ : İslam Tasavvufu, haz. H. Kamil Yılmaz,
İstanbul, Altınoluk Yayınları, 1996.
Türker, Ömer, “Nûh b. Mustafa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
(DİA), cilt XXXIII, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.
El-Ukaylî, Ebû Ca’fer, Ed-Duafâu’l-Kebîr, thk. Abdulmu’tî Emîn el-Kal’acî,
Beyrut, Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1984.
Uludağ, Süleyman, “Ricâlü’l-Gayb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
(DİA), cilt XXXV, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.
El-Yâfiî, Süleymân, Ravzü’r-Reyâhîn fî Hakâyâ’s-Sâlihîn, thk. Muhammed
İzzet, Kahire, el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, t.y.
Ez-Ziriklî, Hayreddîn, el-Alâm Kâmusi Terâcimi’l-Eşhuri’r-Ricâl ve’n-Nisâi
Mine’l-Arab, Beyrut, Dârü’l-İlm, 1989.