On the Uzbek Jadid Movement and the Jadid Press: Determinations and Evaluations

Year 2025, Volume: 18 Issue: 36, 51 - 79, 16.06.2025

Veli Savaş Yelok

https://doi.org/10.19060/gav.1717363

Abstract

The Uzbek Jadid Movement retained its influence among the intelligentsia and populace until the new state system emerged after the 1917 Bolshevik Revolution. It extended beyond education, shaping cultural, political, and social spheres. “Jadidism” refers to advocating innovation, and in Turkestan’s historical context, it broadly encompassed new thought, people, and generations. Journalistic activities in Turkestan began in 1870 under Tsarist rule, primarily serving colonial policies. Compared to Europe and Asia, the Turkestan press emerged late and developed slowly. It took shape in the 1860s under colonial authorities. Turkestanskiye Vedoosti and Turkistan Vilayetining Gazeti, founded in Tashkent in 1870, were the region’s first periodicals, continuing publication until 1917.
The Jadidists viewed the printing press, along with books and periodicals, as essential tools for realizing their goals. Leading figures such as İsmail Abidî, Mahmudhoca Behbûdî, Münevverkârî Abdürreşithanov, and Abdullah Avlânî played a key role in shaping the Uzbek press. This article explores the movement’s nature and evolution while highlighting the press’s emergence in Turkestan and the development of the Uzbek Jadid press in 1906-1908. It also offers insights into pioneering newspapers -Hurşid, Terakki, Şühret, Aziya, and Tüccar. These publications, among the earliest and most influential by Jadidists, reflected the movement’s aims and ideas, persisting both directly and indirectly during its active period.

Keywords

Jadid , Uzbek Jadid Movement , Press , National Awareness , Uzbek Jadid Literature.

Özbek Cedit Hareketi ve Cedit Matbuatı Üzerine: Tespit ve Değerlendirmeler

Abstract

Özbek Cedit Hareketi, 1917 Bolşevik İhtilali sonrasında yeni devlet sistemi kuruluncaya kadar aydınlar ve halk arasında kendi yerini ve ilerleyişini muhafaza eder. Bu hareket eğitim ve öğretim alanının yanı sıra kültürel, siyasi ve sosyal alanlara da nüfuz eden bir mahiyet arz eder. Ceditçilik, terim olarak yeninin veya yeniliğin taraftarı olma anlamına gelir, ayrıca Türkistan tarihinde yeni düşünce, yeni insan ve yeni nesil gibi geniş manaları da karşılar mahiyette kullanılmıştır. Türkistan’da gazetecilik faaliyetleri Çarlık yönetiminin teşebbüsüyle 1870 yılında başlamış olsa da bu faaliyetler, doğrudan doğruya Çarlık Rusyasının müstemlekeci politikasına hizmet eder. Türkistan matbuatı, Avrupa ve Asya’daki birçok ülkeye nispeten oldukça geç oluşmuş ve yavaş gelişmiştir. 1860’lı yıllarda buraya gelen müstemlekeci hükümdarların döneminde vücuda gelir ve gelişmeye başlar; 1870’te Taşkent’te teşkil edilen “Turkestanskiye Vedomosti” ile “Türkistan Vilayetining Gazeti” adlı gazeteler, Türkistan’daki süreli yayınların ilk örnekleri kabul edilir ve bunların her ikisinin neşri, 1917 yılına kadar devam eder. Ceditçiler, matbuatı, doğal olarak kitapları ve süreli yayınları, gayelerine ulaşma yolunda güçlü bir araç olarak görürler. Özbek Ceditçilerinin önde gelen temsilcileri İsmail Abidî, Mahmudhoca Behbûdî, Münevverkârî Abdürreşithanov, Abdullah Avlânî gibi aydınlar Özbek matbuatını şekillendirmeye büyük hisse koşarlar. Bu makalede Özbek Cedit Hareketi’nin mahiyeti ve şekillenmesi hakkında bilgi verilerek Türkistan’da matbuatın ortaya çıkışı ile Özbek Cedit matbuatının 1906-1908 tarihleri arasindaki teşkil süreci üzerinde durulmuştur. Bunların yanı sıra Özbek Cedit Hareketi’nin gaye ve düşüncelerinin doğrudan ve dolaylı olarak devam ettiği süreçte Ceditçilerin yayımladığı hem ilk hem de öncü gazeteler olan Hurşit, Terakki, Şühret, Aziya ve Tüccar gazeteleri hakkında tespit ve değerlendirmeler yapılmıştır.

Keywords

Cedit , Özbek Cedit Hareketi , Matbuat , Millî Şuur , Özbek Cedit Edebiyatı.

References

• “Matbuat Âlemi Yaki Sebeb-i Tesis-i Gazete-i ‘Tüccar’”, Tüccar Gazetesi, 21 Avgust 1907, 1, s. 1.
• “Sebeb-i Tertib”, Tüccar Gazetesi, 9 Oktyabr 1907, 8, s. 3-4.
• “Şühret” [Gazete Başlığı], Şühret Gazetesi, 1 Dekabr 1907, 1, s. 1.
• “Taşkend 12 nçi Avgust”, Terakki Gazetesi, 12 Avgust 1906, 17, 1.
• “Taşkend, 21 Sentyabr”, Hurşid Gazetesi, 21 Sentabr 1906, 3, s. 1-2.
• “Taşkent 9 nçı Avgust (Me’murlar)”, Terakki Gazetesi, 9 Avgust 1906, 16, s. 1-2.
• A. H. Hokandî, “Müsülmanlarnıng Gazeteden Savunıvı”, Tüccar Gazetesi, 7 Dekabr 1907, 14, s. 1-2.
• ABDIRASHIDOV Zaynabidin - Nodira Egamqulova, “Turkistonda Milliy Matbuotning Shakllanishi”, Borar Yo‘ling Turkistondir…, Akademnashr, Toshkent 2022.
• ABDIRASHIDOV Zaynabidin, İsmail Gaspıralı ve XX. Yüzyılın Başlarında Türkistan (Temaslar - İlişkiler - Tesir), Selenge, İstanbul 2022.
• ABDIRASHIDOV Zaynabidin, Türkistan Ceditçiliği Yazıları, Sonçağ, Ankara 2024.
• ABDUAZİZOVA N. A., O‘zbekistan Jurnalistikası Tarihi, Fan, Toshkent, 2009.