TÜRK DESTANLARINDAKİ KAHRAMAN EPİTETLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Year 2024, Issue: 35, 1 - 24, 30.12.2024

Fatma Ahsen Turan , Pamuk Nurdan Gümüştepe

Abstract

Epitet, bir ismi bir sıfatla, bir sıfat cümlesi ile veya isimle tamamlayan söz kalıplarına ve cümlelere verilen addır. Epitetler, önüne geldiği ismi veya kahramanı bir diğerinden ayırarak destanda önemli bir görevi icra eder. Epitetler o toplumun dünya görüşü, değerlendirmeleri, kahramandan beklentileri, kahramanın başarı ve başarısızlıkları, düşmanlarının vasıfları ve o dilin sıfat zenginliklerini ortaya koyar. Kamil Veliyev’e göre “bediî vasıflar (epitet) halkın dünya görüşü ve tefekkürü ile ilgili olup millî, etnografik, psikolojik esaslara dayanır. Bu bediî vasıfalar metnin bediî keyfiyetini arttırdığı gibi şahıslar hakkında da teferruatlı bilgi verir”. Veselovskiy ise epitetlerin tarihinin şiir dilinin tarihi olduğunu söyler. Destanlarımızın dili ve kültür tarihimiz için önem teşkil eden epitetlerden “kahraman epitetleri”ni Oğuz Kağan, Dede Korkut, Manas, Qoblandı Batır , Alpamış ve Altay destanlarından Er Samır, Ak Tayçı, Kökin Erkey, Malçı Mergen’de tespit ve tasnif ederek değerlendireceğiz. Tespit ettiğimiz epitetler içindeki sık kullanılanlar bize destan içindeki zihniyeti, kahramanda aranan en önemli vasıfları ve geri plânda da halkın beklentilerini verecektir. Çünkü sıfatlar vücuda geldiği dilin ve topluluğun dünya görüşüne, tefekkür ve takdirine doğrudan bağlıdır. Çalışmamızda Türk destanlarında kullanılan, önemli epitetleri tasnif ederek değerlendirdik.

Keywords

Türk Destanları, destan kahramanları, epitetler, sıfat kalıpları, Dede Korkut

A Review of Hero Epithetic in Turkish Epics

Abstract

Epithet is the name given to phrases and sentences that complete a noun with an adjective, an adjective phrase or a noun. Epithets perform an important function in the epic by distinguishing the name or hero they appear from one another. Epithets reveal that society's worldview, evaluations, expectations from the hero, the hero's successes and failures, the characteristics of his enemies and the wealth of adjectives of that language. According to Kamil Veliyev, "epithetes are related to the worldview and contemplation of the people and are based on national, ethnographic and psychological principles. These poetic features not only increase the artistic quality of the text, but also provide detailed information about the individuals.” Veselovskiy, on the other hand, says that the history of epithets is the history of the poetic language. We will evaluate the "hero epithets", which are important for the language of our epics and our cultural history, by identifying and classifying them in Oğuz Kağan, Dede Korkut, Manas, Qobuldu Batir, Er Samır, Ak Tayçı, Kökin Erkey, Malçı Mergen from the Alpamysh and Altay epics. The frequently used epithets we have identified will give us the mentality within the epic, the most important qualities sought in the hero, and the expectations of the people in the background. Because adjectives directly depend on the worldview, contemplation and appreciation of the language and community in which they are created. In our study, we classified and evaluated the important epithets used in Turkish epics.

Keywords

Turkish epics, epic heroes, epithets, adjective patterns, Dede Qorqud.

References

• AÇA, M. (1998). “Türk Destanlarındaki Epitetler Hakkında Dört Eser ve İlhan Başgöz’ün Bir Yazısına Dair”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 6: 693-699.
• AKMATALİEV, A., MUKASOV, M. (2013). Kırgız Destanları 13 Canış Bayış (akt. Mehmet Aça). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AKTAŞ, E. (2012). Hakas Türkleri Destan Kahramanları Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metin). (Yayımlanmamış doktora tezi). Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ARIKOĞLU, E. (2007). Hakas Destanları I . Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BAŞGÖZ, İ. (1998). “Dede Korkut Destanlarında Epitetler”. Millî Folklor, 37: 23-35.
• BEKKİ, S. (2012). “Türkiye’de Epitetler Üzerine Yapılan Çalışmalar ve Köroğlu’nun Bir Şiirinin Tahlili”. Millî Folklor, 24/95: 202-214.
• ÇETİN, İ. (1998). “Türk Destan Kahramanları ve Köroğlu”. Millî Folklor, 39: 46-52.
• ÇOBANOĞLU, Ö. (1999). Halkbilim Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÇORUHLU, Y. (2006). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• DAVLETOV, T. (2006). Huban Arıg (Hakas Türklerinin Kahramanlık Destanı). Ankara: TÜRKSOY Yayınları.
• DAVLETOV, T. (2008). Han Mirgen Hakas Türklerinin Alplık Destanı. Ankara: TÜRKSOY Yayınları.
• DİLEK, İ. (2002). Altay Destanları I. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DİLEK, İ. (2007). Altay Destanları II. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DURAN GÜLTEKİN, Z. G. (2018). “Alp Tipinden Gazi Tipine Türk Destanları ve Hz. Ali Cenknâmeleri”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı (ed. Orhan Kurtoğlu, Ayşe Çamkara Erginer). Ankara: AHBVÜ. Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, 389-410.
• DUYMAZ, A. (2000). “Dede Korkut Kitabı’nda Alpların Eğitim ve Geçiş Törenleri”. Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 97-108.
• EKİCİ, M. (2004). Türk Dünyasında Köroğlu. Ankara: Akçağ Yayınları.
• EKİCİ, M. (2005). “Türk Sözlü Geleneğinde Anlatıcılar ve Anlatmalar Arasındaki İlişkiye Art Zamanlı (Diyakronik) ve Eş Zamanlı (Senkronik) Bir Bakış”. Fikret Türkmen Armağanı (ed. Gürer Gülsevin, Metin Arıkan). İzmir: Kanyılmaz Matbaası, 225-229.
• ERGİN, M. (1988). Oğuz Kağan Destanı (Tecüme Metin Sözlük). İstanbul: Hülbe Basım ve Yayın.
• ERGİN, M. (1989). Dede Korkut Kitabı I Giriş-Metin-Faksimile. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERGİN, M. (1999). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• ERGİN, M. (2011). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÖKYAY, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Yayınları.
• GÖMEÇ, S. (2001). “Kök Borüler ve Arslanlar”. Göktürk Devleti'nin 1450. Kuruluş Yıldönümü, Sempozyum Bildirileri. Ankara: Yeni Avrasya Yayınları, 77-85.
• GÜLENSOY, T. (2002). Manas Destanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• İBRAYEV, Ş. (1980). “Hudojestvenno- Onredelitelnaya Sistema Geroyçeskogo i Pomaniçeskogo Eposa Tyurko- Yazıçnıh Naradov”. Tipologiya i vzaimosvyazi folklora naradov SSSR: poetika i stilistika, Moskova: İzdatelctvo: Nauka, 201-225.
• İBRAYEV, Ş. (1998). Destanın Yapısı (Kazak Destanlarında İnsan Zaman Mekân) (akt. Ali Abbas Çınar). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• KAPLAN, M. (2004). Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 1. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• KAPLAN, M. (2005). Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 3 Tip Tahlilleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• KARA DÜZGÜN, Ü. (2012). “Türk Destanlarında Merkezi Kahraman Tipinin Tipolojisi”. Folklor/Edebiyat, 18/69: 9-46.
• KAYIPOV, S. (2009). Folklor Üzerine Yazılar. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
• KİLLİ YILMAZ, G. (2013). Hakas Destanları 4 Altın Taycı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KİRMİTÇİ, L. (2019). Hakas Destan Kahramanları ve Tip Özellikleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KÖSEOĞLU, N. (1996). Türk Kimliği ve Türk Dünyası. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• KUANIŞBAYEVA, A. (2002). Formül Nazariyesi ve Koblandı Batır Destanındaki Formüller. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• LORD, A. (1960). The Singer of Tales. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
• MALTSEV, G. (1989). Traditsionniye Formuli Russkoy Norodnoy Neobryadovoy Liriki. Leningrad.
• MUKASOV, M. (2013a). Kırgız Destanları Kurmanbek (akt. Ulanbek Alimov). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MUKASOV, M. (2013b). Kırgız Destanları 12 Seyitbek (akt. Ulanbek Alimov). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• NİYAZİ, M. (1995). Türk Devlet Felsefesi. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• ÖGEL, B. (1984). Türk Kültür Tarihine Giriş VI. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• ÖZKAN, F. (1997). Altın Arığ Destanı. Ankara: Bilig Yayınları.
• PEHLİVAN, G. (2021). “Dede Korkut Destanlarının Türkistan Yazmasındaki Kahramanlarla İlgili Epitetler-Mukayeseli Bir İnceleme”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 71: 351-374.
• REİCHL, K. (2014). Türk Boylarının Destanları: Gelenekler, Şekiller, Şiir Yapısı (çev. Metin Ekici). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ROUX, J. P. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar (çev. Aykut Kazancıgil, Lale Arslan). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• SAKAOĞLU, S. (1997). “Manas Destanı ile Anadolu Destanlarında Kurtarıcı At Motifi”. Manas 1000 Bişkek Bildirileri (26-31 Ağustos 1995) (haz. Ogün Atilla Budak). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 165-172.
• SALMAN, F. (2023). Şor Destan Kahramanlarının Tip Özellikleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Aksaray Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TURAN, F. A. (1997). “Dede Korkut ile Oğuzname’deki Ortak Formüller”. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 299-308.
• TÜRKMEN, F., ARIKAN, M. (2011). Kazak Destanları 8 Alpamış ve Kambar Batır. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• USEEV, N. (2019). “Manas ve Dedem Korkut Destanlarındaki Bazı Epitetlerin Karşılaştırılması”. Dünya Kültür mirası Dede Korkut Uluslararası Sempozyumu (25-27 Nisan 2019 / Bayburt) Bildiri Kitabı (edt. Ferdi Güzel, Turgay Kabak). Bayburt: Bayburt Üniversitesi Dede Korkut Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayını, 89-104.
• VELİYEV, K. (1989). Destan Poetikası (haz. Halil Açıkgöz). İstanbul: Türkiyat.
• VESELOVSKİY, A. N. (1940). İstoriçeskaya Poetika. Leningrad.
• YEŞİLDAL, Ü. Y. (2015). Er Töştük Destanı (İnceleme-Metin). (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YILDIZ, N. (1995). Manas Destanı ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.