Hasan ez-Zîbârî’nin Hâşiyetü’l-Hâşiye Ala’l-Fevâidi’z-Ziyâiyye Fî Şerhi’l-Kâfiye İsimli Şerhinde Takip Ettiği Metod

Year 2025, Volume: 6 Issue: 2, 478 - 503, 21.06.2025

Feridun Yildirim

Abstract

Bu makale, elde ettiğimiz el yazması nüshaların tarihinden anlaşıldığına göre 16. yüzyılın son çeyreği ile 17. yüzyılın ilk yarısında yaşamış olan Hasan b. Muhammed ez-Zîbârî’nin telif etmiş olduğu Hâşiyetü'l-Hâşiye ala'l-Fevâ'idi’z-Ziyâiyye fî Şerhi'l-Kâfiye adlı eserinin hâşiyetü’l-hâşiye bağlamındaki metodunu değerlendirmektedir. Bu eser hâşiyetü’l-hâşiye olduğundan çalışmamızda sırasıyla hem metin, şerh ve hâşiye hem de bunların müellifleri hakkında kısaca bilgi verilmiş ve müellifimiz Hasan ez-Zîbârî ve eserleri hakkında da bilgi sunulmuştur. Ayrıca makalemiz, Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh el-İsferâyînî (ö. 945/1538)’nin Fevâ'idi’z-Ziyâiyye üzerine yazmış olduğu Hâşiyetü’l-ʿİsâm ʿale’l-Câmî üzerine Hasan ez-Zîbârî’nin Hâşiyetü'l-Hâşiye ale'l-Fevâ'idi’z-Ziyâiyye fî Şerhi'l-Kâfiye adıyla telif ettiği eserini değerlendirmektedir. Hasan ez-Zîbârî’nin hâşiyetü’l-hâşiye’sindeki hâşiye metodu ve yöntemi örneklerle değerlendirilmiştir. Hasan ez-Zîbârî, Hakkâri ile Erbil arasında bulunan Zîbâr bölgesinde yaşamıştır. Hâşiyetü’l-Hâşiye alâ’l-Fevâidi’z-Ziyâîyye, Hâşiye alâ Şerhi Risâleti'l-İstiâre li'l-'İsâm ve Kıssatü Yunus a.s. ve Eshabi’l-Kehf gibi eserler telif eden Hasan ez-Zîbârî eserlerinden anlaşıldığı üzere nahiv, mantık ve tefsir alanlarında önemli eserler yazan bir âlimdir.
Bu çalışma, elde edilen el yazması nüshaların tarihsel analizine dayanarak, 16. yüzyılın son çeyreği ile 17. yüzyılın ilk yarısında yaşamış olan Hasan b. Muhammed ez-Zîbârî'nin Hâşiyetü'l-Hâşiye ala'l-Fevâ'idi’z-Ziyâiyye fî Şerhi'l-Kâfiye adlı eserinin hâşiyetü’l-hâşiye geleneği içindeki metodolojik yaklaşımını incelemektedir. Eserin hâşiyetü’l-hâşiye niteliği taşıması nedeniyle, inceleme kapsamında sırasıyla metin, şerh ve hâşiye eserleri ile müellifleri hakkında özet bilgiler sunulmuş, ayrıca müellif Hasan ez-Zîbârî'nin biyografisi ve diğer eserleri hakkında da bilgiler verilmiştir.
Çalışma, Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh el-İsferâyînî'nin (ö. 945/1538) Fevâ'idü’z-Ziyâiyye üzerine kaleme aldığı Hâşiyetü’l-ʿİsâm ʿale’l-Câmî eserine Hasan ez-Zîbârî'nin Hâşiyetü'l-Hâşiye ale'l-Fevâ'idi’z-Ziyâiyye fî Şerhi'l-Kâfiye adıyla yazdığı eserin analizini içermektedir. Hasan ez-Zîbârî'nin hâşiyetü’l-hâşiye eserindeki hâşiye metodolojisi ve yaklaşımı, örnek metin analizleriyle değerlendirilmiştir.

Keywords

Şerh, Hâşiye, Hâşiyetü’l-Hâşiye, Hasan ez-Zîbârî, Arap Grameri.

THE METHOD FOLLOWED BY HASAN EZ-ZIBARI IN HIS COMMENTARY NAMED HÂSHİYETU’L-HÂSHİYE AL-FEVÂİDİ’Z-ZİYÂİYYE FÎ SHARHI’L-KÂFİYE

Abstract

This article evaluates the method of the work titled Hâşiyetü'l-Hâşiye ala’l-Fevâ'idi’z-Ziyâiyye fî Şerhi'l-Kâfiye, which was written by Hasan b. Muhammed ez-Zîbârî, who lived in the last quarter of the 16th century and the first half of the 17th century, as understood from the date of the manuscript copies we obtained, in the context of hâşiyetü'l-hâşiye. Since this work is a footnote, brief information about the text, commentary and footnote as well as their authors is given, and information about our author Hasan al-Zibari and her works is also provided. In addition, our article evaluates the work of Hasan al-Zibari, compiled under the title of Hâşiyetü'l-Hâşiye ala'l-Fevâ'idi'z-Ziyâiyye fî Şerhi'l-Kâfiye, on the Ḥâşiyetü'l-ʿIṣâm ʿale'l-Jami, which was written by Abu Ishaq Isamuddin Ibrahim b. Muhammad b. Arabshah al-Isfarayini (d. 945/1538) on Fevâ'idi'z-Ziyâiyye. The annotation method and method in Hasan ez-Zibari’s annotation book were evaluated with examples. Hasan al-Zibari lived in the Zibar region between Hakkari and Erbil. As it is understood from his works, Hasan al-Zibari, who wrote works such as Hâşiyetu’l-Hâşiye alâ’l-Fevâidi’z-Ziyâîyye, Hâşiye alâ Şerhi Risâleti'l-Istiâre li'l-'Isâm and Kissatü Yunus a.s. and Ashabi’l-Kahf, is a scholar who wrote important works in the fields of grammar, logic and tafsir.
This study examines the methodological approach of the work of Hasan b. Muhammad al-Zibari, who lived in the last quarter of the 16th century and the first half of the 17th century, entitled Hâşiyetü'l-Hâşiye ala'l-Fevâ'idi’z-Ziyâiyye fî Şerhi'l-Kâfiye, within the tradition of hâşiyetü'l-hâşiye, based on the historical analysis of the obtained manuscript copies. Since the work has the nature of a footnote, the text, commentary and footnote works and summary information about their authors are presented within the scope of the review, and information about the author Hasan al-Zibari's biography and other works is also provided.
The study includes the analysis of the work titled Hâşiyetü'l-Hâşiye ale'l-Fevâ'idi’z-Ziyâiyye fî Şerhi'l-Kâfiye written by Hasan ez-Zîbârî for the work Hâşiyetü'l-ʿİsâm ʿale'l-Jami, written by Abu Ishaq Isamuddin Ibrahim b. Muhammad b. Arabshah al-Isferayini (d. 945/1538) on Fevâ'idi’z-Ziyâiyye.

Keywords

Commentary, Annotation, Annotation of Annotation, Hasan al-Zibari, Arabic Grammar.

References

• Ahmedoğlu, Seyid Arif. Molla Câmî’de Allah-Âlem Münasebeti Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024. https://acikerisim.erbakan.edu.tr/server/api/core/bitstreams/848bbb9d-b434-4dab-a4b0-cc2a3aa7c611/content.
• Bozkurt, Kenan. “Türkiye’deki Bazı Yazma Eser Kütüphanelerinde Bulunan “Kürdî” Künyeli Müellifler ve Onlara Ait Eserler”. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Kürdiyyat, 8, (2023), 121. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/3450553.
• Durmuş, İsmail. “İsferâyînî, İsâmüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/516-517. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• el-Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbü’l-ʿAyn. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• el-İsferâyînî, Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh. İsâm ʻale’l-Câmî. Dersaadet: Mektebetu Osmaniyye, 1309.
• el-Mâlikî, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. el-Emâli’n-Naḥviyye. thk. Fahr Sâlih Süleyman Kadâre. Umman: Dâru’l-Ummâr,1409.
• el-Üdfüvî, Ebü’l-Fazl Kemâlüddîn Ca‘fer b. Sa‘leb b. Ca‘fer. et-Tâliʿu’s-Saʿîdü’l-Câmiʿ Esmâe Nucebâe's-Sâîd. Kahire: Dâru’l-Mısriyye, 1966.
• Emedrese, “https://www.emedrese.com.tr/blog/1161/” (Erişim Tarihi 03.03.2025).
• ez-Zebîdî, Ebu'l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzaâk. Tâcü'l- 'Arûs min Cevâhiri'l-Kâmûs. Mısır: Dâru'l-Hidaye, 1305.
• Ez-Zîbârî, Hasan b. Muhammed ez-Zîbârî el-Şehrezûrî. Hâşiyetü'l-Hâşiye ala'l-Fevâ'idi’z-Ziyâiyye fî Şerhi'l-Kâfiye, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, 492.75 23-005393, 1a.
• ez-Zîbârî, Hasan b. Muhammed ez-Zîbârî el-Şehrezûrî. Hâşiyetü'l-Hâşiye Ala'l-Fevâ'idi’z-Ziyâiyye Fî Şerhi'l-Kâfiye, Bursa: İnebey Kütüphanesi, Ulucami, 39400, https://portal.yek.gov.tr/works/detail/39400 adresinden edinilmiştir.
• ez-Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkî. el-Aʿlâm Kâmûsu Terâcim li Eşheri’r-Ricâli ve’n-Nisâi min’el-Arabi ve’l-Musteribîne ve’l-Musteşrikîne. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, ts.
• Gündüz, Ahmet. "Osmanlılar Dönemi". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/366. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî b. Mâce. es-Süneni. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Abiyye, 1952.
• İbn Manzûr, Ebü'l-Faz'l Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfîî. Lisânü'l-Arab. Beyrut: Dâru Sadr, 1414.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus İbnü’l-Hâcib. el-Kâfiye fi ilmi’n-Nahv Kahire: Mektebetü’l- Âdâb, 2010. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kılıç, Hulusi. “el-Kâfiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/55-58. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Küçük, Raşit. “Metin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/411-41 Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Molla Câmî, Nûrüddîn Abdurrahmân b. Nizâmiddîn Ahmed b. Muhammed el-Câmî. el-Fevâ'idi’z-Ziyâiyye fî Şerhi'l-Kâfiye. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2015.
• Okumuş, Ömer. "Câmî, Abdurrahman". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/94-95. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. eş-Şekâiku’n-Nu‘Mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-Arabiyye, 1975.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Hâşiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/419-422.
• Yıldırım, Feridun. Ahmed b. İmâd el-Hanefî el-Ayıntâbî’nin el-Hamdiyye adlı eserinin Tahkîki İzmir: Kâtip Çelebi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019. https://acikerisim.ikcu.edu.tr/yayin/1741928&dil=3.