Neshe Mesele Merkezli Bir Bakış: İbn Berrecân’ın Nesih Anlayışı

Year 2025, Volume: 6 Issue: 2, 520 - 551, 21.06.2025

Halil İbrahim Görgün

Abstract

Kur’an ilimlerinin en önemli meselelerinden biri olan nesih, erken dönemlerden modern döneme kadar birçok tartışmanın konusu olmuştur. Bu çalışma, Endülüs’ün önemli âlimlerinden olan Ebu’l-Hakem İbn Berrecân’ın “Tenbîhü’l-efhâm” adlı tefsiri temel alınarak nesih anlayışını mesele merkezli bir şekilde ortaya koymayı amaçlamaktadır. Problem odaklı ele aldığımız nesih konusu, müfessirin düşünce dünyasını anlamak açısından oldukça değerlidir. Çalışmada, nesih tartışmasının onun gözünde hangi meselelerle ilişkili olduğu ortaya çıkarılmıştır. İbn Berrecân’ın nesih konusuna neden mesafeli durduğu sorusuna cevap aranmış ve tefsirindeki yorumları ışığında üç temel mesele tespit edilmiştir. Bunlardan ilki, nesh meselesinin aynı zamanda Kitap Ehli ve nübüvvetle ilişkili tartışmalara da dâhil edilen bedâ anlayışıyla bağlantılı olmasıdır. İkinci mesele, kulların ahvâli ve maslahat kavramının dikkate alınması olarak ifade edilebilir. Nesh anlayışının üçüncü yönü ise Mushaf’ta okunmakta olan ve neshedildiği düşünülen ayetlerin, dini hükümlerin konusu haline gelmesi meselesidir. Bu üç problematik husus örneklerle aktarılmış ve araştırmanın imkânı içerisinde Endülüslü önemli âlimlerin nesih konusundaki görüşlerine de yer verilmiştir. İbn Berrecân’a göre, Mushaf’ta yer alan ve mensûh olduğu düşünülen ayetler, zaman ve mekân şartlarına göre Müslümanlar tarafından uygulanabilir durumdadır. Dolayısıyla tüm bu yaklaşımlar, Kur’an’ın bir vahiy olarak ilahi olduğunu ve diğer kitaplardan farklı olarak tahriften korunduğunu göstermektedir. Bu bağlamda müfessir, Mushaf’ta bulunan ve neshedildiği tartışılan ayetleri, nesih olmaksızın açıklamıştır. O, Mushaf’ta yer alan ve hukuki hükümleri ifade eden ayetlerin nesih yerine nesie “tehir” olarak tanımlanması gerektiğini belirtmiştir. Makalede nesih üzerinden Kur’ân ilimlerinin çeşitli disiplinlerle etkileşim içinde ele alınmasının gerekliliğine vurgu yapılmıştır. Düşünce ve dökümasyon analizi yöntemlerine dayanan bu çalışma ile Kur’an ilimlerinin problematik alanlarının genişletilmesi hedeflenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Tefsir, İbn Berrecân, Bedâ, Maslahat, Mushaf.

Keywords

Tefsir, İbn Berrecân, Bedâ, Maslahat, Mushaf

An Issue-Oriented Perspective of Naskh: Ibn Barrajân’s Understanding of Naskh

Abstract

Naskh, as one of the most significant issues in Qur’anic sciences, has been a subject of extensive debate from the early Islamic period to the modern era. This study aims to present a problem-oriented analysis of the concept of naskh based on the exegetical work Tanbīh al-afhām by Abū’l-Ḥakam Ibn Barrajān, a prominent scholar of al-Andalus. By focusing on the issue of naskh, the research seeks to provide insight into the exegete’s intellectual framework. The study identifies the key thematic concerns related to the abrogation debate in Ibn Barrajān’s interpretation and explores why he maintained a reserved stance toward the notion of naskh. Three central issues have been identified through his commentary: the first pertains to the connection between naskh and the concept of badāʾ, which often arises in discussions involving the People of the Book and prophethood. The second involves the consideration of human conditions (aḥwāl) and the concept of maṣlaḥa (public interest). The third issue addresses the question of whether verses still recited in the muṣḥaf, yet believed to be abrogated, can form the basis of legal rulings. These three problematics are analyzed with textual examples, and within the scope of the study, the views of other prominent Andalusian scholars on naskh are also presented. According to Ibn Barrajān, verses in the muṣḥaf that are considered mansūkh may still be applicable to Muslims depending on temporal and spatial contexts. His approach underscores the divine and uncorrupted nature of the Qur’an as a revealed text, distinguishing it from previous scriptures. In this context, he interprets verses believed to be abrogated without affirming actual naskh. Instead, he argues that legal verses in the Qur’an should be understood through the concept of nasīʾ , rather than naskh. The article emphasizes the necessity of addressing issues in Qur’anic sciences in relation to other disciplines through the lens of naskh. Employing methods of conceptual inquiry and document analysis, the study aims to contribute to the expansion of the problem space within Qur’anic studies.

Keywords

Tafsir, Ibn Barrajān, Bada, Maslahah, Mushaf.

References

• Abdullah b. Bulukkîn. Gırnata Zîrîlerinin Son Emîri Abdullah b. Bulukkîn’in Hatıraları. çev. Ebubekir Subaşı. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2022.
• Altay, Şeyma. “Mukâtil b. Süleyman Örneğinde Erken Dönem Nesih Algısı”. Usul İslam Araştırmaları 23/23 (01 Haziran 2015), 45-66.
• Aydın, Zeynel Abidin. “Bakara Sûresinin 178. Ayetinin Tefsirlerdeki Yansımaları Üzerine”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/2 (Eylül 2021), 334-352.
• Bâcî, Ebu'l-Velîd. el-İşâretü fî Usûli’l-Fıkh. Tunus: el-Matbaatu'l-Tûnisiyye, 3. Basım, 1351.
• Bakır, Rabia. İbn Atıyye el-Endelüsî’nin Neshe Yaklaşımı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Batalyevsî, Ebû Muhammed es-Seyyid. el-İnsâf fi’t-tenbîh ala'l-esbâb elletî evcebeti'l-ihtilâf beyne'l-Müslimîn. thk. Muhammed Rıdvân ed-Dâye. Beyrut: Dâru'l-Fikir, 2. Basım 1403.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûhu’l-beyân fî tefsiri'l-Kur'ân. thk. Abdullatif Hassan Abdurrahman, 10 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 4. Basım, 2018.
• Büyük, Enes. “Klasik Dönemde Kur’an’da Neshi Reddeden Bir Müfessir: Safedî’nin Nesh Teorisine Yaklaşımı”. Eskiyeni 42 (20 Eylül 2020), 881-907. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.753962 Casewit, Yousef. The Mystics of al-Andalus Ibn Barrajân and Islamic Thought in the Twelfth Century. United Kingdom: Cambridge University Press, 1. Basım, 2017.
• Casewit, Yousef. “A Muslim Scholar of the Bible: Prooftexts from Genesis and Matthew in the Qur’an Commentary of Ibn Barrajān of Seville (d. 536/1141)”. Journal of Qur’anic Studies 18/1 (2016), 1-48.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 24. Basım, 2013.
• Cüveynî, Ebu'l-Meâlî İmâmü'l-Harameyn. el-İrşâd ilâ kavâṭıʿi’l-edille fî uṣûli’l-iʿtiḳād. Nşr. M. Yûsuf Mûsâ, Ali Abdülmün‘im Abdülhamîd. Kahire: Mektebetü'l-Hancî, 1950.
• Demirci, Muhsin. Tefsirde Metodolojik Sorunlar. İstanbul: İFAV, 2012.
• Demirci, Muhsin. “Nesih Bağlamında Recim Âyeti Sorunu”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2000), 101-119.
• Denizer, Nurullah. Kur’ân’ın Sûfî Yorumu Bursevî Örneği. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Dinç, Ömer. Erken Dönem Tefsir Geleneğinde Nakil Anlayışı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2022.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Şer‘u Men Kablenâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/15-19. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Erbaş, Ali. Kur’an’daki Tekrarlar ve Hikmetleri. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Erdim, Enes. Zemahşerî ve İbn Atıyye’nin Tefsirlerine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2010.
• Fâtih Hüsnî, Mahmûd Abdulkerîm. Menhecu’l-İmâm İbn Berrecân fî Tefsîrihî v. 536). Amman: Câmiatü’l-Yermûk, Doktora Tezi, 2009.
• Göregen, Mustafa. İslâm-Yahudi Polemiği ve Tartışma Konuları, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2002.
• Gümüştekin, Meryem. Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin Nesih Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• İbn Abdülber en-Nemerî, Ebû Ömer. et-Temhîd limâ fi'l-Muvattaa' mine'l-meânî ve'l-esânîd. thk. Mustafâ b. Ahmed el-Alevî-Muhammed Abdulkekîr el-Bekrî, 24 Cilt. Mağrib: Vizâretü Umûmi'l-Evkâf ve'ş-Şuûni'l-İslâmiyye, 1387.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdulhak. el-Muharrerü’l-vecîz, thk. Abdüsselâm b. Abduşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1422.
• İbn Berrecân, Ebu’l-Hakem. Tefsîru İbn Berrecân: Tenbîhu’l-efhâm ilâ tedebbüri’l-kitâbi’l-hakîm ve’t-Taarrufi’l-âyât ve’n-nebei’l-Azîm. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• İbn Berrecân, Ebu’l-Hakem. Tenbîhu’l-efhâm ilâ tedebbüri’l-kitâbi’l-hakîm ve’t-taarrufi’l-âyât ve’n-nebei’l-azîm. thk. Fâtih Hüsnî Abdi’l-Kerîm. 5 Cilt. Riyâd: Dâru’n-Nûri’l-Mübîn, 2016.
• İbn Berrecân, Ebu’l-Hakem. Tefsîru İbn Berrecân, Konya: Yûsuf Ağa Kütüphanesi, YY4744.
• İbn Berrecân, Ebu’l-Hakem. el-İrşâd fî tefsîri’l-Kur’ân, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reisulküttab, 00030.
• İbn Berrecân, Ebu’l-Hakem. el-İrşâd fî tefsîri’l-Kur’ân, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 0073.
• İbn Berrecân, Ebu’l-Hakem. el-İrşâd fî tefsîri’l-Kur’ân, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 00148.
• İbn Cüzey el-Kelbî. et-Teshîl li ulûmi’t-tenzîl. ed. Abdullah el-Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, ts.
• İbn Hazm. el-Fasl fi’l-Milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: TYKBY, 2017.
• İbnü'l-Arabî, Ebû Bekir. Ahkâmu’l-Kur’ân, thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. 4 Cilt, 3. Basım. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
• İltaş, Davut. Klasik Nesih Teorisi ve Çağdaş Tefsirciler. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu: Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Basım, 2020.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân, nşr. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhim Ettafeyyiş. 20 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384/1964.
• Kuşeyrî, Abdükerim. Letâiufu’l-İşârât İlahî Kelamın Sırları. çev. Ekrem Demirli. 6 Cilt. İstanbul: Fikriyat, 2020.
• Küçük, Hamza. İbn Berrecan’ın Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Küçük, Hülya, Küçük, Hamza. “Endülüs’ten Önemli Bir Sima: İbn Berrecan”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2002), 125-143.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, el-İzâh li nâsihi’l-Kur’ân ve mensûhih, thk. Ahmed Hasan Ferhât. Cidde: Dâru’l-Menâre, 1983.
• Meral, Yasin. Yahudi Düşüncesinde İslam Algısı İbn Meymûn (Maimonides) Örneği. Ankara: Ankara Okulu Yayınları. 2. Basım, 2022.
• Meral, Yasin. “İbn Meymun’un Yemen Mektubu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54:2 (2013): 1-48.
• Meral, Yasin. "Petrus Alfonsi’nin Yahudilere Reddiye’sinde İslâm Eleştirisi". Dini Araştırmalar 16 / 43 (16-12-2013) (Aralık 2013): 173-192.
• Nesefî, Ebû Hafs Ömer. et-Teysîr fi't-Tefsîr. thk. Muhammed Coşkun, 2 Cilt, İstanbul: TYEKB, 2019-2020.
• Özbay, Mehmet. İbn Hazm’ın Nesh Anlayışı. Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Özdemir, İbrahim. İmam Gazzâlî’de Maslahat Düşüncesi. Ankara: TDV Yayınları, 2023.
• Özdeş, Talip. Kur’an ve Nesih Problemi. Ankara: Fecr Yayınları, 2018.
• Özdeş, Talip. Sosyal Değişim Tarihsellik ve Nesh Bağlamında Şeriat. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-Gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l Arabiyyi, 3. Basım, 1999.
• Sanur, Rıdvan. Mekkî B. Ebî Tâlib ve Ebû’l-Ferec İbnu’l-Cevzî’ye Göre Nesih Problemi. İzmir: İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Sülemî, Muhammed b. Hüseyin. Hakâiku’t-tefsîr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Süyûtî, Celâleddîn. el-İtkân fî Ulûmu’l-Kur’ân. thk. Fevvâz Ahmed Zemerlî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2007.
• Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 25 Cilt, Kahire: Dâru'l-Hicr, 2001.
• Türcan, Selim. Neshin Problematik Tarihi. Çorum: Lider Matbaacılık, 2010.
• Yaran, Rahmi. “Cüveyni Öncesi Makasıd/Maslahat Söylemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 28 (Ocak 2014), 93-123. https://doi.org/10.15370/muifd.48959.
• Yıldırım, Üsame. Vehn Hadisi ve Dünyevileşme. Aksaray: Aksaray Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Yıldız, Mehmet. Kudüs’ün Fethini Müjdeleyen Endülüslü Sûfî İbn Berrecân. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2019.
• Zemahşerî, Ebu'l-Kâsım Cârullah. el-Keşşâf ‘an Hakā’ikı Gavâmidı’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekāvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl. ed. Murat Sülün, 6 Cilt, İstanbul: TYEKB, 2016-2020.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Burhân fî Ulûmu’l-Kur’ân. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.