The Financial Dimension of Zakāt: From Fundamental Principles to Modern Financial Structure

Year 2025, Volume: 6 Issue: 3, 1036 - 1060, 24.09.2025

Ümmühabibe Demir Adnan Akalın

Abstract

Islamic culture and civilization have established a holistic order by grounding their religious, social, and economic principles in the divine sources (nas). One of the most significant pillars of this comprehensive structure is zakāt, which functions both as an act of worship and as a financial institution, forming a cornerstone of the Islamic economic system. In today’s world, recurrent global economic crises, widening income inequalities, and social disintegration have exposed the inadequacies of prevailing systems; in this context, zakāt has re-emerged as a powerful mechanism offering an alternative economic approach and a means of ensuring social welfare. This study examines the historical functions of zakāt and evaluates its potential role as an institutionalized instrument of finance in the contemporary context. Employing a qualitative methodology, the research engages in a comparative analysis of classical fiqh literature, early Islamic practices, and modern economic models. The study explores zakāt’s socio-economic roles in its formative periods and discusses its relevance and impact when juxtaposed with modern financial systems. A review of the literature indicates that while zakāt was primarily treated as a religious duty in the classical period, modern scholarship has emphasized its role in advancing social justice, balancing income distribution, and combating poverty. However, comprehensive studies addressing the integration of zakāt into contemporary financial structures remain limited. This research contributes to filling that gap by proposing mechanisms for effective fund management, digital monitoring, and alignment with sustainable development objectives. Ultimately, zakāt should be conceptualized not merely as an individual religious obligation but as a strategic financial instrument that supports economic development, promotes distributive justice, and strengthens social welfare.

Keywords

Islamic Law , Islamic Economy , Zakāt , Macroeconomics , Finance

Zekâtın Finansal Boyutu: Temel İlkelerden Modern Finansal Yapıya

Abstract

İslam kültür ve medeniyeti, dinî, içtimaî ve iktisadî ilkelerini naslara dayandırarak bütüncül bir düzen ortaya koymuştur. Bu bütünlüğün en önemli unsurlarından biri olan zekât, hem ibadet boyutuyla hem de mali bir kurum kimliğiyle İslam ekonomisinin temel yapı taşlarından birini teşkil etmektedir. Günümüzde küresel ölçekte yaşanan ekonomik krizler, gelir dağılımındaki eşitsizlikler ve toplumsal çözülmeler, mevcut sistemlerin yetersizliklerini açığa çıkarmış bu bağlamda zekât, alternatif bir iktisadî yaklaşım ve toplumsal refahın temini için güçlü bir mekanizma olarak yeniden gündeme gelmiştir. Bu çalışma, zekâtın tarihsel süreçte üstlendiği fonksiyonları ve günümüzde kurumsal bir finansman aracı olarak sahip olabileceği rolü değerlendirmektedir. Araştırmada nitel yöntem benimsenmiş, klasik fıkıh literatürü, erken dönem uygulamaları ve çağdaş ekonomik modeller mukayeseli bir perspektifle incelenmiştir. Zekâtın ilk dönemlerdeki toplumsal ve mali işlevleri analiz edilmiş, modern finans sistemleriyle karşılaştırılarak ekonomik ve sosyal etkileri tartışılmıştır. Literatür incelemesi, klasik dönemde zekâtın ibadet boyutunun ön planda olduğunu, modern dönemde ise sosyal adalet, gelir dağılımında denge ve yoksullukla mücadele bağlamında değerlendirildiğini göstermektedir. Bununla birlikte zekâtın modern finansal yapılarla bütüncül bir entegrasyonuna dair çalışmaların sınırlı olduğu tespit edilmiştir. Bu araştırma, zekâtın etkin yönetimi, dijital denetim sistemleri ve sürdürülebilir kalkınma hedefleriyle uyumlu biçimde uygulanmasına yönelik öneriler geliştirmektedir. Nihayetinde zekât, bireysel bir dini vecibenin ötesinde, ekonomik kalkınmayı destekleyen, gelir adaletini sağlayan ve toplumsal refahı pekiştiren stratejik bir finansman aracı olarak konumlandırılmalıdır.

Keywords

İslam Hukuku , İslam Ekonomisi , Zekât , Makroekonomi , Finansman

References

• Adeem, Khalid al-. “The Accounting of Zakat al Mal in Saudi Arabia.” International Journal of Economics, Management and Accounting 31/2 (2023): 497–500.
• Akalın, Adnan. İslam Hukukunda Hırsızlık Suçu: Çalınan Mal ile İlgili İhtilaflar. İstanbul: Hiper Yayınları, 2006.
• Akpınar, Soner - Severcan, Şefaettin. “Ömer B. Abdülazîz’in Muhalefete Karşı İzlediği Siyaset Ahlakı”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 19 (Haziran 2024): 105–138.
• Asad, Muhammad. “The Social and Economic Role of Zakat”. Islamic Social Welfare Quarterly 30, no. 2 (1993): 28-31.
• Apak, Âdem. “Emevî ve Abbasîler Döneminde Zekât Uygulamaları”, Tarihte ve Günümüzde Zekât Uygulamaları: Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, 303-322.
• Bruinessen, Martin van. “Çağdaş Endonezya’da Devlet-İslam İlişkileri.” İstanbul: İSAM Yayınları, 1993.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil el-. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Zuheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrut: Dâru Tukün’n-Necât, 1422/2001.
• Cassâs, Ebû Bekir el-. Ahkâmu’l-Kur’ân. Ankara: İtisem Yayınları, 2018.
• Çalışkan, Muhammed Beşir. “Türkiye’de Zekâtın Kurumsallaşmasına Sosyo Kültürel Bir Yaklaşım”, Uluslararası İslam Ekonomisi ve Finansı Araştırmaları Dergisi 6/1 (2020): 57–71.
• Dhiya’elhaq, Muhammad Ghossan Nazhif – Labib, Muhammad Alfreda Daib Insan. “Umar bin Abdul Aziz’s Ijtihad on Zakat Management.” Al-Ahkam: Jurnal Ilmu Syari’ah dan Hukum 8/1 (2023), 43-47. Diyanet İşleri Başkanlığı, Zekât Mobil Uygulaması Tanıtım Raporu. (Ankara: DİB Yayınları, 2022).
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas es-Sicistânî. es-Sünen. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Ebu Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm. Kitabü’l-Emvâl. thk. Muhammed Halîl Herrâs. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 1989.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Yakûb. el-Kâmûsü’l-Muhît. thk. Muhyiddin Abdülhamîd. (Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.), “زكا” md. 2/27.
• Furqani, Hafas. Endonezya’da İslam İktisadinin Günümüzdeki Durumu. (Erişim 15 Temmuz 2025). https://ikam.org.tr/endonezyada-islam-iktisadinin-gunumuz-durumu
• IsDB & UNDP. The Role of Zakat in Supporting the SDGs. 2020. (Erişim 20 Temmuz 2025). https://www.undp.org/publications
• Islamic Research and Training Institute (IRTI). Zakat and Economic Development in OIC Member Countries. Jeddah: Islamic Development Bank (IsDB), 2019.
• İbn Haldun, Abdülrahman b. Muhammed. Mukaddime. Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2004.
• İbn Kesîr, İsmâîl b. Ömer b. Kesîr el-Kureşî ed-Dımaşkî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. hzy. Sâmî b. Muhammed es-Selâme. Beyrut: Dâru Teybe, 1999.
• İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Makdisî, el-Muğnî, thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. Riyâd: Dâru Âlem el-Kütüb, 1997.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l- Arabiyye, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. thk. Abdullah Muhammed el-Hanînî. Beyrut: Dâr Sâdır, ts.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl es-. el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, ts.
• Kahf, Monzer. “Zekâtın Makroekonomik Etkileri.” Çev. Hakan Yılmaz. İslam Araştırmaları Dergisi, 12/2 (2004), 85-104.
• Kallek, Cengiz. “Zekatın Müesseseleşme Süreci: Hz. Peygamber ve Raşid Halifeler Dönemi”, Bir Sosyal Güvenlik Kurumu Olarak Kur’an ve Sünnette Zekât: Tartışmalı İlmi Toplantı, (2008).
• Kılıç, Ünal. “Hz. Peygamber Döneminde Zekât Uygulaması,” Tarihte ve Günümüzde Zekât Uygulamaları: Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı (7-9 Mayıs 2016, İstanbul), ed. İsmail Kurt-Seyit Ali Tüz. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Karadavî, Yusuf el-. Ekonomik Sorunların Çözümünde Zekâtın Rolü, çev. Yunus Araz. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2017.
• Karadâvî. Yusuf el-. Fakirlik Problemi Karşısında İslam. Ankara: Nur Yayınları, 1975.
• Karadâvî, Yûsuf el-. Fıkhü’z-Zekât. Beyrut: Dârü’ş-Şurûk, 2002.
• Kâsânî, Ebû Bekr el-. Bedâiʿu’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. İstanbul: Dâru’l-Fikr, 1997.
• Khairi, Nur Zehan, Abd Halim Mohd Noor ve Nor Azizah Mohammad Amio. “Integrating Zakat Institutions into the Mainstream Economy: Evidence from Malaysia.” Proceedings of the International Conference on Islamic Business, Accounting and Finance (ICIBACC), 2014, 60–66.
• Kur’ân Yolu. Erişim 16 Temmuz 2025. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Mıgdad, Abdalrahman. “Managing Zakat Through Institutions: Case of Malaysia.” International Journal of Islamic Economics and Finance Studies 5, no. 3 (2019): 28–44.
• Müslim, b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Nevevî, Yahyâ b. Şeref. el-Mecmûʿ şerhu’l-Muhezzeb. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1997.
• Öz, Veysel. “İslam Tarihinin İlk Dönemlerinde Zekât Müessesesi”. Orta Çağ Araştırmaları Dergisi 5/2 (Aralık 2022), 241-253.
• Sarif, Suhaili, Nor Aini Ali - Nor Azzah Kamri. “The Advancement of Zakat Institution in Malaysian Post Islamic Revivalism Era.” Journal of Al Tamaddun 15/2 (2020): 71–79
• Sawmar, Abdulsalam Ahmed – Mustafa Omar Mohammad. “Governance of Formal Zakat Institution in Saudi Arabia.” International Journal of Zakat 4/2 (2019): 23–40.
• Selçuk, Mevran. Zekâttın Modern Anlamda Kurumsallaşması ve Türkiye İçin Uygulanabilir Bir Model Önerisi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, 2016.
• Şensoy, Necdet. “Çağdaş Bir Sosyal Güvenlik Kurumu Olarak Zekât: Malezya Örneği.” İslam Ticaret Hukuku Kongresi Bildirileri. İstanbul: Ticaret Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Şirbînî, Muhammed b. Ahmed eş-. Muğni’l-muhtâc. Beyrut: Dârü’l-Fikr, y.y.
• Tabakoğlu, Ahmet. “Türkiye’de Zekâtın Sosyo-Ekonomik Rolü ve Yönetimi.” İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Akademik Yayınları. Erişim 18 Temmuz 2025. https://akademik.izu.edu.tr/ahmet.tabakoglu/bildiriler/7b0db45d-b27f-44b7-bfa4-08d8b7a22746
• UNDP, “Islamic Finance and the Sustainable Development Goals,” 2022. Erişim 10 Temmuz 2025. https://www.undp.org/publications.
• World Zakat Forum. Zakat Outlook Report. 2023. Erişim 20 Temmuz 2025. https://worldzakatforum.org.
• Yavuz, Hasan. “Hz. Peygamber’in Zekât Memuru Olarak Görevlendirdiği Sahabeler”. Tarihte ve Günümüzde Zekât Uygulamaları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017. 55-72.
• Yılmaz, Ömer - Sırım, Veli. “Zekât-Sosyal Adalet İlişkisi: Gelir Dağılımındaki Adaletsizliklere İlişkin Teorik Yaklaşımlarla Mukayeseli Bir İnceleme”. Sosyal Bilimler Metinleri. 2017/1. Erişim 22 Mart 2025. 76-85. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sbm/issue/47259/595426
• Yılmaz, İsmail. “Fakirlikle Mücadelede Zekât ve Negatif Gelir Vergisinin Rolü”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6 /11, (Aralık 2019), 961-990.
• Zaher, Tariq S., ve M. Kabir Hassan. “Blockchain Technology and Islamic Social Finance: The Case of Zakat.” Journal of Islamic Accounting and Business Research 11, no. 2 (2020): 498–512.