Havzaların şekillenmesinde tektonizmanın etkisinin CBS teknolojisi ile belirlenmesi: Hamis (Horu) Çayı Havzası (Osmaniye) örneği

Yıl 2026, Cilt: 11 Sayı: 1, 178 - 193, 16.12.2025

İsmail Ege , Habib Cuydur

https://doi.org/10.29128/geomatik.1814963

Öz

Hamis (Horu) Çayı Hidrografik Havzası’nın niceliksel analizi, jeomorfik indislerin bu havzaya uygulanması yoluyla gerçekleştirilmiştir. Bu çalışma Osmaniye il merkezinin batı-kuzeybatısından Ceyhan Nehri’ne dahil olan Hamis Çayı Hidrografik Havzası’nın morfometrik analizlerini içermektedir. Çalışma ile Hamis Çayı Havzası’nda kantitatif olarak tektonik etki ortaya konulmaktadır. Çalışmanın amacı havza şekli ile tektonizma arasındaki ilişkiyi ortaya çıkarmak ve sahanın aktif tektoniğini belirlemektir. Çalışma sahasının drenajının çıkarılması ve morfotektonik indislerin değerlendirilmesi için çalışmaya Sayısal Yükseklik Modeli'nin (SYM) temini ile başlanmıştır. Çalışmada kullanılan indisler havza asimetri indeksi, havza şekil indeksi, akarsu uzunluğu/yükseklik oranı (SL), vadi asimetrisi indeksi, dağönü sinüslük indeksi (smf) gibi çeşitli morfotektonik parametreleri içermektedir. Çeşitli jeomorfik indekslerin değerlendirilmesi ve uygulanması, Hamis (Horu) Havzası’nın tektonik özelliklerinin tespit edilmesinde etkindir. Çalışma sonuçları havzada bulunan faylar ve bindirmeler gibi jeolojik yapıların boyuna profili, şeklini ve akarsu uzunluğunun yüksekliğe oranını etkilediğini göstermektedir. Litolojik süreksizlikler ve tektonik yükselme, knickpointlerin gelişmesine ve anormal derecede yüksek bir SL-indeks değerine neden olmuştur. Havza asimetri indeksi, bölgedeki tektonik etkinin varlığı hakkında değerli bilgiler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hamis Çayı Havzası , Tektonizma , CBS , Morfometrik Analizler , Amanos Dağları

Kaynakça

• Horton, R. E. (1945). Erosional development of streams and their drainage basins: Hydrophysical approach to quantitative morphology. Bulletin of the Geological Society of America, 56(3), 275-370.
• Strahler, A. N. (1957). Quantitative analysis of watershed geomorphology. Transactions of the American Geophysical Union, 38(6), 913-920.
• Bull, W. B., & McFadden, L. D. (1977). Tectonic geomorphology north and south of the Garlock fault, California. In D. O. Doehring (Ed.), Geomorphology in arid regions: Proceedings of the Eighth Annual Geomorphology Symposium (pp. 115–138). State University of New York, Binghamton.
• Hare, P. W., & Gardner, T. W. (1985). Geomorphic indicators of vertical neotectonism along converging plate margins, Nicoya Peninsula, Costa Rica. In M. Morisawa & J. T. Hack (Eds.), Tectonic geomorphology: Proceedings of the 15th Annual Binghamton Geomorphology Symposium (pp. 75-104). Allen & Unwin.
• Turoğlu, H. (1997). İyidere Havzası’nın hidrografik özelliklerine sayısal yaklaşım. Türk Coğrafya Dergisi, 32, 355–364.
• Keller, E. A., & Pinter, N. (2002). Active tectonics (2nd ed.). Prentice Hall.
• Burbank, D. W., & Anderson, R. S. (2012). Tectonic geomorphology (2nd ed.). Wiley-Blackwell.
• Erginal, A. E., & Cürebal, İ. (2007). Soldere Havzası’nın jeomorfolojik özelliklerine morfometrik yaklaşım: jeomorfik indisler ile bir uygulama. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (17), 203-210.
• Özkaymak, Ç., & Sözbilir, H. (2012). Tectonic geomorphology of the Spildağı high ranges, western Anatolia. Geomorphology, 173-174, 128-140.
• Topal, S., Keller, E., Bufe, A., & Koçyiğit, A. (2016). Tectonic geomorphology of a large normal fault: Akşehir fault, SW Turkey. Geomorphology, 259, 55–69 https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2016.01.014
• Tepe, Ç., & Sözbilir, H. (2017). Tectonic geomorphology of the Kemalpaşa Basin and surrounding horsts, southwestern part of the Gediz Graben, Western Anatolia. Geodinamica Acta, 29(1), 70–90. https://doi.org/10.1080/09853111.2017.1317191
• Krystopowicz, N. J., Schoenbohm, L. M., Rimando, J., Brocard, G., & Rojay, B. (2020). Tectonic geomorphology and Plio-Quaternary structural evolution of the Tuzgölü fault zone, Turkey: Implications for deformation in the interior of the Central Anatolian Plateau. Geosphere, 16(5), 1107-1124. https://doi.org/10.1130/GES02175.1
• Bilgin, A.Z., Çiftçi, N., Yavuz, F., & Şenel, M. (1981). Ceyhan-Karataş-Yumurtalık-Osmaniye-Haruniye-Kadirli dolayının jeolojisi. (Rapor No: 7215) Maden Tetkik ve Arama (MTA) Genel Müdürlüğü, Jeoloji Dairesi, Ankara.
• Yetiş, C., Şenel, M., Korkmaz, S., Tüysüz, N. (1991). Kozan-K20 paftası jeolojisi. (MTA Raporu No: 9306), Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Ankara, 38. s.
• Yılmaz, Y. (1984). “Amanos Dağlarının jeolojisi” (Cilt I-4, Rapor No. 1920). Ankara: Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı. (Yayımlanmamış rapor).
• Usta, D., Ateş, Ş., Beyazpirinç, M., Kanar, F., Yıldız, H., Uçar, L., Akça, İ., Tufan, E., & Örtlek, A. T. (2015). Orta ve Kuzey Amanos Dağları’nın (Osmaniye - Gaziantep - K. Maraş) stratigrafisine ilişkin yeni bulgular. TPJD Bülteni, 27(1), 57-98.
• Sarıfakıoğlu, E. (1993). Bahçe-Haruniye (ADANA) dolayındaki ofiyolitik serinin petrografisi, jeokimyası ve bu seriye bağlı kromit yataklarının metalojenezi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı, Adana.
• MTA Genel Müdürlüğü, Akdeniz Bölge Müdürlüğü, Osmaniye İli Jeolojik Özellikleri raporu.
• Ege, İ., & Cuydur, H. (2025). Horu Çayı Vadisi’nde (Osmaniye) kapma süreçlerinin morfometrik ve tektonik analizi. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, (Tidsad) (Baskıda) https://doi.org/10.29228/TIDSAD.86629
• Ege, İ. (2017). Düldül Dağı’nın doğal ortam özellikleri ve turizm potansiyeli (Kuzey Amanoslar, Düziçi-OSMANİYE), Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(4), 585-617.
• Ege, İ., & Kortuk, İ. (2015). Düziçi Ovası (Düziçi/Osmaniye) ve Yakın Çevresi’nin jeomorfolojisi. International Journal of Social Science, 33, 295-313.
• Herece, E. (2008a). Doğu Anadolu Fayı (DAF) Atlası. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Özel Yayını Serisi No: 13, Ankara.
• Herece, E. (2008b). Doğu Anadolu fayı (DAF) atlası, DAF Boyu Jeoloji Haritası, 1/100.000 ölçekli İslahiye Bölütü (N37). EK 8. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Özdemir, H. (2011). Havza morfometrisi ve taşkınlar. Fiziki coğrafya araştırmaları: Sistematik ve bölgesel içinde (Ed.: Deniz Ekinci), (s. 507-526). Türk Coğrafya Kurumu Yayınları, İstanbul.
• Bahadır, M., & Özdemir, M. A. (2011). Acıgöl Havzası’nın sayısal topoğrafik analiz yöntemleri ile morfometrik jeomorfolojisi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(8), 323-344. https://hdl.handle.net/11630/8163
• Uzun, M. (2014). Lale Dere (Yalova) Havzası’nın jeomorfolojik özelliklerinin jeomorfometrik analizlerle incelenmesi. Route Educational and Social Science Journal, 1(3), 72-88. https://doi.org/10.17121/ressjournal.91
• Zorer, H., & Tonbul, S. (2019). Başkale Havzasi’nda havza gelişiminin jeomorfometrik analizlerle incelenmesi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 29(2), 19-38. https://doi.org/10.18069/firatsbed.536045
• Gürgöze, S. & Uzun, A. (2025). Tektoniğin Drenaj Havzalarına Etkisinin Morfometrik İndislerle İncelenmesi, Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun Kızılırmak ile Tersakan Çayı Arası, Samsun, Coğrafi Bilimler Dergisi, 23(1), 151-178, https://doi:10.33688/aucbd.1613195
• Geçen, R., & Ölmez, İ. (2017). Beyazçay Havza’sının (Hatay) jeomorfometrik analizler ile değerlendirilmesi. Uluslararası Jeomorfoloji Sempozyumu, 12-14.
• Geçen, R., & Balcı, K. (2022). Tahtaköprü ve zilli çayları havzalarının karşılaştırmalı jeomorfometrik analizi. Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19(50), 201–225.
• Coşkun, M., & Toprak, F. (2023). Coğrafi bilgi sistemleri (CBS) tabanlı orman yangını risk analizi: Bartın İli örneği. Geomatik, 8(3), 250-263. https://doi.org/10.29128/geomatik.1192219
• Yakar M, Yılmaz H M & Mutluoǧlu Ö (2010). Comparative evaluation of excavation volume by TLS and total topographic station based methods. Lasers in Engineering,19, 331-345.
• Yakar, M., Yıldız, F., Uray, F., & Metin, A. (2010) Photogrammetric Measurement of The Meke Lake and Its Environment with Kite Photographs to Monitoring of Water Level to Climate Change. In ISPRS Commission V Mid-Term Symposium (pp. 613-616
• Partigöç, N. S., & Dinçer, C. (2024). The Multi–Disaster risk assessment: A-GIS based approach for Izmir City. International Journal of Engineering and Geosciences, 9(1), 61-76. https://doi.org/10.26833/ijeg.1295657
• İrcan, M. R., Kale, M. M., & Duman, N. (2024). Morfolojik analizlerle taşkın duyarlılık değerlendirilmesi: Şanlıurfa örneği. Geomatik, 9(3), 361-374 https://doi.org/10.29128/geomatik.1506840
• Yılmaz, O. S, Özkan, G., & Gülgen, F. (2021). Determining highway slope ratio using a method based on slope angle calculation. International Journal of Engineering and Geosciences, 6(2), 98-103 https://doi.org/10.26833/ijeg.704317
• Akçay, O. (2022). Automatic construction of a knowledge base for transport networks. Advanced GIS, 2(1), 08-17. https://orcid.org/0000-0003-0474-7518
• Göksel, C., & Doğru, A. Ö. (2019). Analyzing the urbanization in the protection area of the Bosphorus. International Journal of Engineering and Geosciences, 4(2), 52-57. https://doi.org/10.26833/ijeg.446912
• Sarı, S., & Türk, T. (2021). An investigation of urban development with geographical information systems: 100-year change of Sivas City, Turkey. International Journal of Engineering and Geosciences, 6(1), 51-63. https://doi.org/10.26833/ijeg.690216
• Bag, A., Sharma, A., & Pal, S. (2024). Studying urbanization pattern in Sambalpur City during 1992- 2042 using CA-ANN, and Markov-Chain model. International Journal of Engineering and Geosciences, 9(3), 356-367 https://doi.org/10.26833/ijeg.1452005
• Ünel, F. B., Kuşak, L., Yakar, M., & Doğan, H. (2023). Coğrafi bilgi sistemleri ve analitik hiyerarşi prosesi kullanarak Mersin İli’nde otomatik meteoroloji gözlem istasyonu yer seçimi. Geomatik, 8(2), 107-123 https://doi.org/10.29128/geomatik.1136951
• Hasanzadeh, M., Kamran, K. V., Feizizadeh, B., & Mollabashi, S. H. (2024). GIS based spatial decisionmaking approach for solar energy site selection, Ardabil, Iran. International Journal of Engineering and Geosciences, 9(1), 115-130 https://doi.org/10.26833/ijeg.1341451
• Koca, C., & Kaymaz, Ç. K. (2024). CBS tabanlı ÇKKV-AHS yöntemi ile ekoturizm alanlarının yer seçimi: Çamlıhemşin İlçesi Örneği. Geomatik, 9(2), 185-206 https://doi.org/10.29128/geomatik.1419623
• Uzun, S. M. (2025). İnegöl Havzası’nda (Bursa) coğrafi bilgi sistemleri ile antropojenik kaynaklı jeomorfolojik değişimlerin yoğunluk ve etki analizi. Geomatik, 10(1), 105-123 https://doi.org/10.29128/geomatik.1537753
• Yakar, M., Yilmaz, H. M., & Yurt, K. (2010). The effect of grid resolution in defining terrain surface. Experimental Techniques, 34(6), 23-29.
• Bozdoğan, M., & Canpolat, E. (2023). Morfotektonik özelliklerin jeomorfik analizlerle incelenmesi: Delibekirli (Hatay/Kırıkhan) Havzası örneği, Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, 11, 22-51. https://doi.org/10.46453/jader.1207265
• Tüysüz, O., & Erturaç, M.K., (2005). Kuzey Anadolu Fayının Devrez Çayı ile Soruk Çayı arasındaki kesiminin özellikleri ve fayın morfolojik gelişimdeki etkileri. Türkiye V. Kuvaterner Sempozyumu, İstanbul.
• Arıkan, M., & Ertek, T. (2021). Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun Tosya-Kargı-Kamil Arasındaki Kesiminde Akarsu Havzalarının Rölatif Tektonik Aktivite Düzeylerinin Jeomorfometrik Yöntemlerle Belirlenmesi. Journal of Geography, 42, 211-228. https://doi.org/10.26650/JGEOG2021-854016
• Hare, P. W., & Gardner. T. W. (1985). Geomorphic indicators of vertical neotectonism along converging plate margins. Nicoya Peninsula. Costa Rica. In Morisawa, M., Hack, J.T., (Eds.), Tectonic Geomorphology. Allen & Unwin, Boston, 75-104.
• Bull, W. B., & McFadden, L. D. (1977). Tectonic Geomorphology North and South of The Garlock Fault, California. In: Doehring, D.O. (Ed.), Geomorphology in Arid Regions. State University of New York, Binghamton, 115-138.
• Bull, W. B. (1978). Geologic and geomorphic evidence of late Quaternary tectonic deformation along the La Paz fault, Baja California Sur, Mexico. Geological Society of America Bulletin, 89(9), 1171-1187.
• Keller, E. A., & Pinter, N. (2002). Active Tectonics, 2nd edition, Upper Saddle River. New Jersey, Prentice Hall, 362 p.
• Hack, J. T. (1973). Stream-profile analysis and stream-gradient index. US Geological Survey Journal of Research 1, 421-429.
• Cox, R. T. (1994). Analysis of Drainage basin symmetry as a rapid technique to identify areas of possible quaternary tilt block tectonics: An Example from the Mississippi Embayment. Geological Society American Bulletin, 106, 571-581.
• Şaroğlu, F., & Güler, B. (2020). Batı Anadolu Tektonik Kaması’nın Güncel deformasyonu: batıya doğru kaçıştan kaynaklanan blok hareketleri. Türkiye Jeoloji Bülteni, 63(2), 161-194. https://doi.org/10.25288/tjb.593423
• İzmirli, E., & Ege, İ. (2019). Gökpınar Çayı Havzası’nın jeomorfometrik indisler ile incelenmesi, Gelecek Vizyonlar Dergisi, 3(3), 41-58. https://doi.org/10.29345/futvis.81
• Cuydur, H. (2025). Osmaniye Havzası’nın tektonik jeomorfolojisi ve depremselliği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Uşak Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Uşak.