İlâhi ve Beşeri Fiillerde Sefeh ve Sefihler

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 24, 414 - 443, 15.07.2023

Hilmi Karaağaç

Öz

Fiil, bir varlıktan meydana gelen iş ve eylemler demektir. Fiilin iyi ve değerli olmasını sağlayan çeşitli etkenler bulunmaktadır. Bunlardan bazıları; bir amacı gerçekleştirmek, failine yarar sağlamak veya ondan bir zararı uzaklaştırmak, hakikate uygun ve makul olmak, ödül veya cezayı gerektirmektir. Bu özellikleri taşıyan fiiller güzel ve hikmetli olmaktadır. Buna karşın bu özellikleri taşımayan fiiller Kur’ân’da sefeh kavramıyla nitelendirilmekte, bu fiilleri işleyenler ise sefih olarak adlandırılmaktadır. Sefeh; düşünce, söz ve işte hafiflik, ahmaklık ve düzensizlik demektir.
Kur’ân-ı Kerim’de on yerde sefeh kavramı ve türevleri insan fiilleri ile ilişkili olarak kullanılmıştır. Bu ayetlerde muhatap; malını idare etme ehliyeti bulunmayanlar ile peygamberlerin davetine karşı çıkanlardır. Ayrıca cehaletleri nedeniyle kız çocuklarını öldüren müşrikleri ve müminleri sefihlikle suçlayan münafıkları Kur’ân, bu davranışları nedeniyle sefihler olarak isimlendirmektedir. Kelam alimleri ise sefeh kavramını ilahi fiillerle bağlantılı olarak ele almışlardır. Onlara göre ilahi adalet, ilahi hikmet veya ilahi kudret nedeniyle Allah, sefeh işleri yapmaktan uzaktır. Mu’tezile’ye göre Allah adaletli olduğundan, Mâtürîdîlere göre ise hikmetli olduğundan sefeh fiiller işlemez. Eş’arilere göre ise sınırsız kudretiyle Allah mülkün tek sahibidir. O’nun fiilleri sefehlikle nitelenemez.
Bu çalışmamızda; sefeh kavramı, Kur’ân’ın sefih olarak nitelediği kişiler ve davranışları ele alınacaktır. Ayrıca itikadi mezheplerin ilahi fiil – sefeh ilişkisine dair görüşlerine özetle yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Sefeh, Sefih, İlahi Fiiller, Beşeri Fiiller, Hikmet

The Safah And Safīhs In Divine And Human Actions

Öz

Verb means work and actions that occur from an entity. There are various factors that make the verb good and valuable. Some of those are to realize an aim, to benefit the doer or to remove a harm from him, to be truthful and reasonable, to require reward or punishment. Verbs with these characteristics are good and wise. On the other hand, the verbs that do not have these characteristics are described with the concept of safah (foolishness) in the Qur’ān, and those who commit these acts are called safīh. Safīh means lightness, stupidity and disorder in thought, word and business.
In ten places in the Qur’ān, the concept of safah and its derivatives are used in relation to human actions. The addressee in these verses is those who do not have the capacity to manage their property and those who oppose the invitation of the prophets. In addition, the Qur’ān blames the polytheists who kill their daughters because of their ignorance, and the hypocrites who accuse believers of licentiousness as rascals because of their behavior. Kalām scholars, on the other hand, discussed the concept of safah in connection with divine acts. According to them, due to divine justice, divine wisdom, or Allah by virtue of divine power is far from doing safah deeds. According to the Mu’tazila, since Allah is just, but according to the Māturīdī because he is wise, Allah does not commit safah. According to the Ash’arites, on the other hand, Allah is the sole owner of the property with his unlimited power. His actions cannot be characterized as folly.
In this study, the concept of safah, the people who is called as safah and their behaviors will be discussed. In addition, the views of the creedal sects on the divine act-safah relationship will be briefly included.

Anahtar Kelimeler

Safah, Safih, Divine Actions, Human Actions, Wisdom

Kaynakça

• Abduh, Muhammed-Muhammed Reşid Rıza. Menar Tefsiri. çev. Komisyon. İstanbul: Ekin Yayınları, 2011.
• Açıklamalı Kur’ân-ı Kerim Meâli. çev. M. Yaşar Kandemir vd.. İstanbul: İFAV. Yayınları, 2014.
• Ahmed Cevdet Paşa. Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye. İstanbul: Matbaa-i Osmaniyye, 1300. Ay, Mahmut. “Kelam’da Adalet, Kudret ve Hikmet Bağlamında Tanrı Tasavvurları”. Eskiyeni. 31 (2015), 25-50.
• Bâkıllânî, Kadı Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. Kitabu’t-Temhîd. Beyrut: Mektebetü’ş-Şarkiyye, 1957.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuku İslamiyye ve Istılahatı Fıkhıyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1992.
• Buhârî, Abdülaziz b. Ahmed. Keşfü’l-Esrâr an Usûli Fahrülislam Pezdevî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-Arabî, ty. Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerif el-Hanefi. et-Ta’rifât. Mısır: Matbaatü’l-Hayriyye, 1306.
• Develioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi, 1986.
• Elik, Hasan - Coşkun, Muhammed. İndirildiği Dönemin Işığında Kur’ân Tefsiri-Tevhit Mesajı. İstanbul: İFAV. Yayınları, 2016.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan. Kitâbu’l-luma’ fî reddi alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida’. thk. Hammûde Gurâbe, Matbaatu Mısriyye, 1955.
• Feyzü’l-Kur’ân - Kur’ân-ı Kerim Meali. çev. Hasan Tahsin Feyizli. İstanbul: Server İletişim Yayınları, 2006.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İktisâd fi’l-İtikâd. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Gölcük, Şerafeddin. Bâkıllânî ve İnsanın Fiilleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhid ve’l-Adl 6/1 (et-Ta’dîl ve’t-Tecvîr). thk. Ahmed Fuad el-Ehvâni. Kahire:1962; el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhid ve’l-Adl 13 (el-Lütuf). thk. Ebu’l-A’lâ Afîfî. Kahire:1962.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Karaman, Hayreddin vd.. Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Mu’tezile’nin Temel Öğretileri”. İslami İlimler Dergisi. 12/2 (2017), 43-80.
• Kur’ân-ı Kerim Meali (Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri). çev. Mustafa Öztürk. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2011. Kur’ân Meâli. çev. Yusuf Işıcık. Konya: Konya İlahiyat Derneği Yayınları, 2010.
• Kur’ân Mesajı: Meal-Tefsir. çev. Muhammed Esed, Türkçeye çev. Ahmet Ertürk - Cahit Koytak. İstanbul: İşaret Yayınları, 2000.
• Kur’ân-ı Hakîm ve Meâli Kerîm. çev. H. Basri Çantay. İstanbul: Risale Yayınları, 2014.
• Kur’ân-ı Kerim ve Muhtasar Kelime Meali. çev. Heyet. İstanbul: Hayrat Neşriyat, 2012.
• Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Anlamı. çev. Hüseyin Atay - Yaşar Kutluay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1986.
• Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Meâli. çev. Ahmet Davutoğlu. İstanbul: Bahar Yayınları, ty.
• Kur’ân-ı Kerim ve Özlü Tefsir. çev. Abdullah Parlıyan. İstanbul: Konya Kitapçılık, 2004.
• Kur’ân-ı Kerim ve Yüce Meâli. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ty.
• Mâtürîdî, Ebu Mansûr Muhammed. Kitâbü’t-Tevhid Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İsam Yayınları, 2002.
• Mâtürîdî, Ebu Mansûr Muhammed. Te’vilâtü’l-Kur’ân Tercümesi, çev. Komisyon, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015-2019.
• Mavil, Kılıç Aslan. Mâtürîdî Düşüncede İlahi Adalet. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tabsıratü’l-Edille fî Usûli’d-Din. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Nesefî, Necmeddin Ömer. et-Teysîr fi’t-Tefsîr - Ömer Nesefi Tefsiri. çev. Muhammed Coşkun. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Onur, Mehmet. “İslam Hukukunda Sefeh Durumu ve Sefihin Hacri”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3/5 (2016),107-129.
• Öğük, Emine. Mâtürîdi’nin Düşünce Sisteminde Şer-Hikmet İlişkisi. Ankara: TDV. Yayınları, 2010.
• Örnekleriyle Türkçe Sözlük. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1995.
• Özel, Ahmet. “Kıble”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/365-369. Ankara: TDV. Yayınları, 2002.
• Özervarlı, M.Sait, “Hikmet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/511-514. İstanbul: TDV. Yayınları, 1998.
• Pezdevî, Ebu’l-Yusr Muhammed. Usûlü’d-Din. thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2003.
• Pezdevî, Fahrülislam Ali b. Muhammed b. el-Hüseyn. Usûlü’l-Pezdevi-Kenzu’l-vüsûl ilâ ma’rifeti’l-usûl. (Abdülaziz Buhârî’nin Keşfü’l-Esrâr an Usûli Fahrülislam Pezdevî ile birlikte). Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-Arabî, ty. Râzî, Fahruddin, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. et-Tefsiru’l-Kebîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1990.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nureddin. el-Kifâye fi’l-Hidâye. thk. Muhammed Arûçî. Beyrut: Dâru İbn Hazm. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2014.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nureddin. Mâtürîdiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2000.
• Sürelerin İniş Sırasına Göre Kur’ân-ı Kerim Meali (Türkçe Çeviri). çev. Yaşar Nuri Öztürk. İstanbul: Yeni Boyut Yayınları, 1998.
• Süt, Abdulnasır. “İlahi Teklifin Ahlaki ve Kelamî Arka Planı: Teklîf-i mâ lâ Yutâk Örneği”. Mukaddime 6/2 (2015),283-308.
• Şabân, Zekiyüddîn. İslam Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh). çev. İbrahim Kafi Sönmez. Ankara: TDV. Yayınları, 2018.
• Son Çağrı Kur’ân. çev. Salih Akdemir. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Te’vili Âyi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1999.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed Hâmid. Keşşâfü Istılahâti’l- Fünûn ve’l-‘Ulûm. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Uludağ, Süleyman. “Abes”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/305.İstanbul: TDV. Yayınları, 1988. Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979. Yüce Kur’ân (Açıklamalı-Yorumlu Meâli). çev. Abdülkadir Şener vd.. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2018. Zemahşerî, Mahmud b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf an Hakâikı Gavâmidı’t-Tenzil ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vil. çev. Muhammed Coşkun vd.. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.