Sorumluluk Hukukunda Bir Çözüm Olarak İlliyet Bağının Genişletilmesi: Osmanlı’da Kasâme ile Hukuki Sorumluluğun Tespiti

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 25, 218 - 236, 15.01.2024

Muhammed Emin Kızılay

https://doi.org/10.53683/gifad.1370643

Öz

İslam sorumluluk telakkisinin temel kaidelerden biri, zararın mümkün mertebe ortadan kaldırılmasıdır. Fukaha sorumluluk fikrini kurgularken bu kaideyi göz önünde bulundurmuştur. Bu sebeple zararlı sonuca sebep olan olayları ele almışlardır. Sebepler içerisinden biriyle zararlı sonuç arasında bir bağ kurduğunda (illiyet bağı) sorumluluğu o sebebin failine yüklemişlerdir. Zamanla hayatın akışı içerisinde daha karmaşık sorunlarla karşılaştıkça sorunlar bu anlayışla çözülmüştür. Fakat bazı durumlarda zarar çok daha büyük boyutlara ulaşmış, insanların mal varlığı haklarını tehdit eder konuma gelmiştir. Bu sebeple fukaha illiyet bağını daha geniş perspektiften ele almış ve sorumluluğun tespitinde farklı uygulamalara başvurmuştur. Ceza hukukunun konusu olan kasâme bunlardan biridir. Kasâme, faili bilinmeyen öldürme olaylarında maktulün kanını heder etmemek ve yakınlarının acısını dindirmek için uygulanmıştır. Doktrinde ise yalnızca faili bilinmeyen öldürme olaylarıyla sınırlıdır. Fakat kasâmenin alanı ihtiyaç sebebiyle zamanla genişletilmiş ve sorumluluğun tespitinde kasâmeye başvurulmuştur. Tanzimat Dönemi Osmanlı Devleti’nde yerel ve ulusal ölçekte önemli bir yere sahip tarım ürünlerinin telef edilmesi yaygınlaşmıştır. Birçok problemi de beraberinde getiren bu sorunun çözümünde kasâme uygulamasına başvurulmuştur. Kosova, Trabzon ve Bağdat gibi birçok Osmanlı şehrinden bu hususta İstanbul’a talepler gelmiştir. Bölgeye ait çeşitli tarım ürünlerinin telef edilmesi ve faillerinin bulunamaması hâlinde tazmin için kasâme uygulamasına geçilmesi istenmiştir. Bunlar içerisinde kavak, erik, zeytin ve tahıl gibi birçok tarım ürünü bulunmaktadır. Gelen talepler neticesinde uygulama yaygınlaşmıştır. Tarım ürünlerine verilen zararların failleri bulunamadığında, sorumluluğun tespiti için kasâme usulünce o bölgenin ahalisine yemin ettirilmiştir. Buna rağmen failler bulunamadığında sorumluluk bölge halkına yüklenilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, sorumluluk, illiyet bağı, kasâme, tazmin.

Etik Beyan

Bu makale 2021 yılında tamamlanan “Tanzimat Sonrası Osmanlı Uygulamasında Haksız Fiil Sorumluluğu” isimli doktora çalışmamızdan hareketle hazırlanmıştır.

Expanding the Link of Causation as a Solution in the Law of Liability: Determination of Legal Responsibility by Qasāma in the Ottoman Empire

Öz

One of the basic principles of the Islamic concept of responsibility is to eliminate the damage as much as possible. The fuqaha considered this principle when constructing the idea of responsibility. For this reason, they dealt with the events that caused the harmful results. When they established a connection between one of the causes and the harmful result (causal link), they attributed the responsibility to the perpetrator of that cause. Over time, as more complex problems were encountered in the course of life, problems were solved with this understanding. However, in some cases, the damage has reached much larger dimensions. It even threatened people's property rights. For this reason, the fuqaha considered the causal link from a broader perspective and resorted to different practices in determining responsibility. Ḳasâme, which is the subject of criminal law, is one of them. Ḳasâme has been applied in cases of murder with an unknown perpetrator in order not to waste the blood of the deceased and to alleviate the pain of his relatives. In the doctrine, it is limited only to the cases of murder with unknown perpetrators. However, the field of ḳasâme was expanded over time due to the need and Ḳasâme was used to determine responsibility. In the Ottoman Empire during the Tanzimat Period, the destruction of agricultural products, which had an important place on a local and national scale, became widespread. In the solution of this problem, which brought with it many problems, Ḳasâme was applied. Istanbul received requests from many Ottoman cities such as Kosovo, Trabzon and Baghdad. If various agricultural products of the region were destroyed and the perpetrators could not be found, it was requested to apply ḳasâme for compensation. These included many agricultural products such as poplar, plum, olive and grain. As a result of the requests, the practice became widespread. When the perpetrators of damages to agricultural products could not be found, the people of that region were made to swear an oath to determine the responsibility. If the perpetrators were still not found, the responsibility was placed on the people of the region.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, liability, causal link, ḳasâme, compensation

Kaynakça

• Akman, Mehmet. “Osmanlı Hukukunda Faili Bilinmeyen İtlâf Durumlarında Öngörülen Ortak Sorumluluğun Hukuki Niteliği”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 3 (2007), 7-12.
• Aktan, Hamza. “Âkıle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/248-249. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Akyıldız, Ali. “Hükümet (Tanzimat Dönemi ve Sonrası)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/471-473. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ali el-Hafîf. ed-Damân fi’l-Fıkhi’l-İslâmî. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 2000.
• Ali Haydar Efendi, Hoca Emin Efendizâde. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: Matbaatü Ebü’z-Ziya, 1330.
• Âtıf Bey, Mehmed. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye Şerhi ve Kavâid-i Külliye-i Fıkhiye’nin İzahı. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 3. Basım, 1339.
• Aybakan, Bilal. “Zarar”. TDV İslam Ansiklopedisi. 44/130-134. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Aydın, Mehmet Âkif. İslâm ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed el-. el-ʿİnâye (el-Hidâye ile birlikte). 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Bağdâdî, Ebû Muhammed Gıyâsüddîn Gānim b. Muhammed el-. Mecmaʿu’ḍ-ḍamânât fî meẕhebi’l-İmâmi’l-Aʿẓam Ebî Ḥanîfe en-Nuʿmân. thk. Muhammed Ahmed Sirâc - Ali Cuma Muhammed. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1999.
• Bardakoğlu, Ali. “Ceza”. TDV İslam Ansiklopedisi. 7/470-478. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Bardakoğlu, Ali. “Diyet”. TDV İslam Ansiklopedisi. 9/473-479. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bardakoğlu, Ali. “Kasâme”. TDV İslam Ansiklopedisi. 24/528-530. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Buhârî, Burhânüddîn (Burhânü’ş-Şerîa) Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz el-. el-Muḥîṭü’l-Burhânî. thk. Abdülkerim Sami el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Burhanpurlu, Şeyh Nizâm. el-Fetâvâ’l-hindiyye. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1892.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî el-. Şerḥu Muḫtaṣari’ṭ-Ṭaḥâvî. thk. İsmetullah Muhammed. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2010.
• Damad Efendi, Abdurrahman b. Muhammed b. Süleyman. Mecmau’l-enhur fî şerhi mülteka’l-ebhur. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, ts.
• Gökmen, Emrah. İslam Hukukunda ve Türk Hukukunda Adam Çalıştıranın Sorumluluğu. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2022.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî. el-ʿUḳūdü’d-dürriyye fî tenḳīḥi’l-Fetâva’l-Ḥâmidiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, ts.
• Kādîzâde, Şemsüddîn Ahmed b. Mahmud. Netâicü’l-Efkâr fî Keşfi’r-Rumûz ve’l-Esrâr (Tekmilet-ü Fethi’l-Kadîr). 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts . Kahveci, Nuri. İslam Borçlar Hukukunda Tazminat. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Karsandık Yazıcı, Özlem. “19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Cehri Üretimi”. Asia Minor Studies 7/1 (2019), 24-33. Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâiu’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâi. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1986.
• Kırkağacî, Süleyman b. Abdillah el-. Şerhü’l-ḫâtime fî’l-kavâ’idi’l-fıḳhiyye. thk. Muhammed İmâd en-Nablusî. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2014.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed el-. el-Muḫtaṣar. thk. Kâmil Muhammed Muhammed Uveyza. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd el-. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam, ts.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmuz. Dürerü’l-ḥükkâm fî şerḥi Ġureri’l-aḥkâm. 2 Cilt. Dâr-u İhyai’l-Kütübi’l-Arabî, ts. Pamir, Aybars. “İslâm ve Osmanlı Hukuku’nda Kasame Müessesesi”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 54/4 (2005), 343-359.
• Paydaş, Eren. “Hukuk Sosyolojisi Açısından Kasâme Kurumu”. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi 21/2 (2016), 595-614.
• Sağlam, Hadi. “İslam Hukuku Tarihinde Faili Meçhul Cinayetler Meselesi (Kasâme Müessesesi)”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3/2 (2010), 485-531.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-. el-Mebsûṭ. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1993. Sirâc, Muhammed Ahmed. Ḍamânü’l-’udvân fi’l-Fıḳhi’l-İslâmî. Beyrut: el-Müessesetü’l-Camiiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 1993.
• Yıldız, Kemal. “Hukuka Aykırılık Kavramının Fıkıh İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 13 (2009), 305-312.
• Yıldız, Kemal. İslâm Sorumluluk Hukuku Akit Dışı Sorumluluk. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2013. Yıldız, Kemal. “Mübâşeret”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/429-430. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.