Muallakât Şiirleri Örneğinde Yapay Zekâ ve İnsan Çevirisi Arasında Bir Karşılaştırma

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 28, 513 - 544, 15.07.2025

Emrullah Tanır

Öz

Bu çalışma, muallakât şiirlerinin Türkçeye çevirilerinde anlam aktarımı süreçlerini incelemektedir. Çalışmada, yedi muallakât şairine ait birer beyit seçilmiş ve bu beyitlerin insan çevirileri (Yaltkaya, Ceviz vd., Suçin) ile yapay zekâ tabanlı ChatGPT çevirileri karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Çeviri değerlendirmesi, anlam doğruluğu, bağlamsal tutarlılık ve edebî unsurların aktarımı gibi ölçütler çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Analizler, insan çevirilerinin bağlama duyarlılık ve kültürel öğelerin korunması açısından güçlü olduğunu, ancak Türkçe akıcılık ve şiirsellik açısından sınırlılıklar barındırdığını ortaya koymaktadır. Öte yandan, ChatGPT çevirileri modern Türkçeye daha akıcı bir biçimde aktarılmış, ancak kaynak metindeki derin anlam katmanlarını ve belâgat unsurlarını yeterince yansıtamamıştır. Bu bulgular, edebî çeviri süreçlerinde insan ve yapay zekâ çevirilerinin güçlü ve zayıf yönlerini ortaya koymakta ve iki yöntemin birlikte kullanımının çeviri kalitesini artırabileceğini göstermektedir. Alan yazında, muallakât şiirlerinin yapay zekâ çeviri sistemleriyle karşılaştırmalı analizine yönelik herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu doğrultuda çalışma, hem edebî çeviri süreçlerinde yapay zekânın işlevselliğini değerlendirerek hem de klasik metinlerin çevirisinde insan çevirmenlerin rolünü yeniden ele alarak özgün bir yaklaşım sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Edebiyatı , Muallakât , Şiir Çevirisi , İnsan ve Makine Çevirisi , Anlam Aktarımı , Yapay Zekâ , ChatGPT.

A Comparison Between Artificial Intelligence and Human Translation in the Case of Muallakât Poems

Öz

This study analyses the meaning transfer processes in the translations of muallakât poems into Turkish.In the study, one couplet from each of the seven muallakât poets was selected and human translations (Yaltkaya, Ceviz et al., Suçin) and artificial intelligence-based ChatGPT translations of these couplets were analysed comparatively.The translation evaluation was carried out based on criteria such as semantic accuracy, contextual consistency and transfer of literary elements. The study's findings indicate that human translations demonstrate proficiency in contextual sensitivity and preservation of cultural elements; however, they exhibit deficiencies in Turkish fluency and poetic expression. In contrast, ChatGPT translations exhibit enhanced fluency in modern Turkish; nevertheless, they are unable to accurately mirror the intricate layers of meaning and rhetorical elements inherent in the source text.The study's findings thus highlight the strengths and limitations of both human and artificial intelligence translations in literary translation processes, underscoring the efficacy of a hybrid approach that integrates the strengths of both methods to enhance translation quality. To the best of the author's knowledge, no study has hitherto been conducted which has made a comparative analysis of muallakât poems with artificial intelligence translation systems. This study presents an original approach by both evaluating the functionality of artificial intelligence in literary translation processes and reconsidering the role of human translators in the translation of classical texts.

Anahtar Kelimeler

Arabic Literature , Muallaqât , Poetry Translation , Human and Machine Translation , Transfer of Meaning , Artificial Intelligence , ChatGPT.

Kaynakça

• Abdunnûr, Cebbûr. el-Mu‘cemü’l-edebî. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-melâyîn, 2. Basım, 1979.
• Ahmed Muhtâr Abdulhamid Ömer. Mü‘cemü’l-luğa’l-‘Arabiyye’l-mu‘âsıra. Kahire: ‘Âlemü’l-kütüb, 2008.
• Alrashed, Eyass. “Tercümetü’ş-şi‘r beyne’l-kabûl ve’r-rafd”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (25 Aralık 2021), 72-81. https://doi.org/10.34085/buifd.991433
• Altay, Ayfer. “Şiir Çevirisinde Çevrilemeyenler”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (ts.), 29-43.
• ‘Amr b. Külsûm, Ebü’l-Esved (Ebû Abbâd) Amr b. Külsûm b. Mâlik. Dîvânu ‘Amr b. Külsûm. thk. İmîl Bedî‘ Ya‘kûb. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1411.
• ‘Anânî, Muhammed. Fennü’t-terceme. Kahire: Dâru Nûbâr, 5. Basım, 2000.
• Antere, Antere b. Şeddâd b. Amr el-Absî. Dîvânu ‘Antera. thk. Muhammed Saîd Mevlevî. el-Mektebü’l-İslâmî, ts.
• ‘Atiyye, Muhammed Hâşim. el-Edebü’l- ‘Arabî ve târîhûhû fi’l-‘asrî’l-Câhilî. Mısır: Matba‘atü Mustafa el-Bâbî el- Halebî ve evlâdüh, 3. Basım, 1355.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-luğa ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr ‘Attâr. Beyrut: Dâru’l- ‘ilim li’l-Melâyîn, 1407.
• Cündî, Ali. Fî târîhi’l-edebi’l-Câhilî. Halep: Mektebetü Dâri’t-türâs, 1412.
• Çağbayır, Yaşar. Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken, 2007.
• Çağrıcı, Mustafa. “Övünme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/103-104. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Dağbaşı, Gürkan. Şiir Çeviri Eleştirisi. İstanbul: Akdem Yayınları, 2017.
• Develioğlu, Ferit. Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lügat (Eski ve Yeni Harflerle). Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 26. Basım, 2010.
• Dost, Betül Özcan. “Haber Çevirisinde Makine Çevirisi Araçlarının Kullanımına Yönelik Bir İnceleme: Google Translate ve DeepL Örneği”. Söylem Filoloji Dergisi 9/1 (29 Nisan 2024), 259-276. https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1414417
• Durmuş, İsmail. Çeviri Sanatının Esasları. İstanbul: Akdem Yayınları, 2018.
• Durmuş, İsmail. “Methiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/406-408. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Ebû Bekr İbnü’l-Enbâr, Muhammed b. el-Kâsım b. Beşşâr. Şerhu’l-kasâidi’s-seb‘i’t-tivâli’l-câhiliyyât. thk. Abdusselam Muhammed Hârun. Dâru’l-Ma‘rife, 5. Basım, ts.
• Elmalı, Hüseyin. “Tasvir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/135-136. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Tehzîbü’l-luğa. thk. Muhammed ‘Ivaz Mur‘ib. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 2001.
• Halil, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Mehdî el-Mehzûmî-İbrahim es-Sâmerrâî. Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Hillize, Ebû Ubeyde (Ebü’z-Zalîm) el-Hâris b. Hillize b. Mekrûh el-Bekrî el-Hâris b. Dîvânü’l-Hâris b. Hillize el-Yeşkûrî. thk. Mervân el-‘Atiyye. Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-İmâm en-Nevevî-Dâru’l-Hicre, 1415.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Dureyd el-Ezdî. Cemheretu’l-luğa. thk. Remzî Munîr Baʿlebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1408/1987.
• İbn Fâris, Ebû’l-Huseyn Ahmed b. Fâris el-Kazvînî. Muʿcemu Mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sadir, 1414.
• İbn Sîde, Ebû el-Hasan Alî b. İsmail b. Sîde el-Mursî. el-Muhassas. thk. Halîl İbrâhim Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1417/1996.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasen Alî b. İsmail ed-Darîr el-Mursî. el-Muhkem ve’l-Muhîtu’l-Aʿzam. thk. Abdulhamid Hindâvî. 11 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2000.
• İmruülkays b. Hucr el-Kindî. Dîvânu İmriilkays. thk. Abdurrahman el-Mistâvî. Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 2004.
• Kâlî, Ebû Alî İsmâîl b. el-Kâsım b. Ayzûn el-Kâlî el-Bağdâdî. el-Emâlî. Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1344.
• Kayadibinli, Ezgi - Abdal, Göksenin. “Edebi Metni Makine Çevirmenden Okumak: Çevirmen Okurun Makine Çevirisi Alımlaması”. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Uluslararası Filoloji ve Çeviribilim Dergisi 6/1 (30 Haziran 2024), 127-146. https://doi.org/10.55036/ufced.1496065
• Lebîd b. Rebî‘a, Ebû Akîl Lebîd b. Rebî‘a b. Mâlik b. Ca‘fer el-Âmirî el-Ca‘ferî. Dîvânu Lebîd b. Rabî‘a. thk. Hamdû Tammâs. Dâru’l-ma‘rife, 1425.
• Mehdî, el-Kâdî Husayn b. Muhammed. Saydü’l-efkâr fi’l-edeb ve’l-ahlâk ve’l-hikem ve’l-emsâl. Dâru’l-Kitâb, ts.
• Mustafa Sâdık er-Râfi‘î, Mustafâ Sâdık b. Abdirrezzâk b. Saîd b. Ahmed b. Abdilkâdir. Târîhü’l-âdâbi’l-‘Arab. Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, ts.
• Mutlu, Sıla. Çeviri Kuramları ve Çeviri Eğitimi. İstanbul: Hiperyayın, 2020.
• Nureddin Ceviz vd. Yedi Askı Arap Edebiyatının Harikaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• Polat, Nilgin Tanış. “Yapay Zekâ ve Çeviri: Mütercim-Tercümanlık Alanında Yeni Bir Paradigma”. Diyalog Interkulturelle Zeitschrift Für Germanistik 11/2 (15 Aralık 2023), 482-487. https://dergipark.org.tr/tr/pub/diyalog/issue/81312/1404216
• Püsküllüoğlu, Ali. Çağdaş Türkçe Sözlük. Ankara: Maya, 1980.
• Sâhibu Hamâh, Ebü’l-Fidâ ‘İmâadüddîn İsmail b. Ali. el-Künnâş fî fenneyi’l-nahv ve’s-sarf. thk. Riyâd b. Hasan el-Havâm. Lübnan: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 2000.
• Sa‘leb, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Zeyd b. Yesâr (Seyyâr) eş-Şeybânî. Şerhu Şi‘ri Züheyr b. Ebî Sülmâ. thk. Fahreddîn Kabâve. Dımaşk: Mektebetü Hârûnü’r-Reşîd, 3. Basım, 1428.
• Suçin, Mehmet Hakkı. Yedi Askı Şiirleri (Muallakalar). İstanbul: Kırmızıkedi, 2020.
• Şeybânî, Ebû Amr. Şerhu’l-Muallakâtı’t-Tisa’. ed. thk. Abdülmecid Hemv. Beyrut: Müessetü’l-A’lâmî li’l-Matbuât, 2001.
• Şuveytî, Emîne. “Tercemetü’ş-şi‘r beyne’l-hivâye ve’l-ihtirâfiyye”. Mecelletü’l-Mevrûs 8/2 (2020), 243-250.
• Tarafe, Ebû ‘Amr Tarafe b. Abd b. Süfyân el-Bekrî. Dîvânu Tarafe b. Abd. thk. Mehdî Muhammed Nâsıruddîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1423.
• Tellioğlu, Banu. “Şiir Çevirisi Eleştirisinde Çevrilebilirlik/Çevrilemezlik İkiliğini Aşmak”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 11 (21 Nisan 2018), 192-213. https://doi.org/10.29000/rumelide.417493
• Tülücü, Süleyman. “Muallakāt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/310-312. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Ünalan vd., Saniye Uysal. Von Generation zu Generation: Germanistik. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 2013.
• Yaltkaya, Şerafeddin. Muallakât Yedi Askı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Yasa, Şakir Alpaslan. “Şiir Tercümesi Üzerine -Türkçede Prévert Şiiri Örneği”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD) 11/11 (01 Aralık 2009), 143-160. https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkiyat/issue/16662/521412 Zebîdî, Muhammed Mürtezâ el-Hüseynî. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Komisyon. 30 Cilt. Kuveyt: el-Meclisü’l-vatanî li’s-sekâfe ve’l-fünûn ve’l-âdâb, 1965.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. el-Mufassal fî Sınâ‘ati’l-i‘râb. thk. Ali Bu Mulahham. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1993.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-Zemahşerî. el-Mustaksâ fî emsâli’l-‘Arab. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 2. Basım, 1978.
• Zevzenî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. Ahmed ez-Zevzenî. Şerhu’l-Mu‘allakâti’s-seb‘. Dâru İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1423.