Meşrutiyetten Günümüze Anadolu'da Türkçe Meallerin Seruveni

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 28, 712 - 744, 15.07.2025

Recep Birinci

Öz

Arapça olarak indirilen Kur’ân’ın diğer dillere tercümesi, onun vahiy süreciyle eş zamanlı olarak ortaya çıkmıştır. Kur’ân’ın Türkçeye çevrilmesi ise Türklerin İslâm ile yüzleşmeleriyle birlikte başlamıştır. O günden Cumhuriyet dönemine kadar, Türkçe tam tefsirler bulunmakla birlikte daha çok kısmi tefsirler, yaygın olarak da ayet ve sûre tefsirleri yapılmıştır. Nitekim Cumhuriyetin ilanıyla birlikte yoğun bir meâl telif sürecine girilmiştir. Bu sürece Türklerin ve Müslümanların yanında diğer din ve ırk mensupları da katılmışlardır. İlk meâller, Osmanlı alfabesiyle yazılmıştır. Latin harflerinin kabulünden itibaren ise eserler, bu alfabeyle telif edilmişlerdir. Giderek artan ve çeşitlenen bir süreç neticesinde bugün, yüzlerce meâlden oluşan bir literatür ortaya çıkmıştır.
Osmanlının son dönemlerine kadar Kur’ân tercümeleri veya tefsirleri, sadece ilmi kaygılarla yapılırken Tanzimat ile birlikte bu konuda farklı saikler de devreye girmiştir. Bu dönemde, Türkçe Kurân oluşturma ve Türkçe ibadet etme söylemleri ortaya atılmıştır. Bu söylemler, ancak Cumhuriyetin ilanıyla birlikte eyleme dönüştürülebilmiştir. İlerleyen süreçte meâlcilik ve Kur’âniyyûn düşünceleri, meâl ameliyesinin seyrini etkilemiştir. Son zamanlarda ise vakıf ve müesseselerin mensuplarına hitap etme adına meâl neşir sürecine dâhil oldukları gözlenmiştir. Öte yandan yönetim anlayışlarının da Kur’ân tercümeleri üzerinde etkisi olmuştur. Bu anlamda Osmanlı idaresiyle cumhuriyet rejimi farklılık göstermiştir. Ayrıca meâl ameliyesi darbe süreçlerinden de etkilenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kur'ân-ı Kerîm, , Tercüme, , Meal, , Osmanlı, , Meşrutiyet, , Cumhuriyet,

The Process of Turkish Translations of the Quran in Anatolia from Constitutional Period to Present

Öz

Translation of Quran emerged simultaneously with revelation process. Translation into Turkish began with Turks' encounter with Islam. Although there were some full commentaries in Turkish until the Republic, mostly partial commentaries were made. With Republic, an intensive translation writing process was initiated. In addition to Turks and Muslims, members of other religions and races also participated in this process. First translations were written in the Ottoman alphabet. Since the adoption of Latin alphabet, works have been written in this alphabet. As a result of an increasing translation process, a literature consisting of hundreds of translations has emerged.
While Quran translations were made only for scholarly concerns until the last periods of the Ottoman, different motives came into play in this regard with the Tanzimat. Discourses of generating a Turkish Quran and worshipping in Turkish were put forward. These discourses could be turned into action with the Republic. Thereafter the idea of Quranism have affected the interpretation process. Recently Islamic foundations have been involved in the interpretation process in order to appeal to their members. Management approaches have also had an impact on Quran translations. Ottoman administration and Republican regime have differed. Interpretation process has also been affected by military coups.

Anahtar Kelimeler

Quran, , Translation , Meaning , Ottoman, , Constitutionalism , Republic.

Kaynakça

• Abay, Muhammed. “Türkçedeki Kur’ân Meâllerinin Tarihi ve Kronolojik Bibliyografyası”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 10/19-20 (2012).
• Akdemir, Salih. “Cumhuriyet Döneminde Yayınlanan Türkçe Telif ve Tercüme Tefsirler Üzerine Bir Degerlendirme”. İslami Araştırmalar Dergisi 2/8 (1988).
• Arslan, Süleyman. “28 Şubat’ın 24. Yılı Basın Açıklaması”. Türkiye İnsan Hakları Ve Eşitlik Kurumu, 2022. https://www.tihek.gov.tr/28-subatin-24-yili-basin-aciklamasi
• Aslan, Seyfettin - Alkış, Mehmet. “Osmanlı’dan Cumhuriyete Geçişte Türkiye’nin Modernleşme Süreci: Laikleşme ve Ulusal Kimlik İnşası”. Akademik Yaklaşımlar Dergisi 6/1 (2015), 18-33.
• Aydar, Hidayet. Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Meselesi. İstanbul: Kur’ân Okulu Yayıncılık, 1996.
• Aydar, Hidayet. “Türklerde Anadilde İbadet Meselesi -Başlangıçtan Cumhuri̇yet Dönemi̇ne Kadar-”. Journal of Istanbul University Faculty of Theology 14 (2012), 47-65. https://dergipark.org.tr/en/pub/iuilah/issue/978/11005
• Bilgin, Mustafa. “Hak Dini Kur’ân Dili”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 15. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Birışık, Abdülhamit. “Kur’âniyyûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/428-429. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahihu’l-Buhârî. thk. Mustafa Dib el-Buga. 7 Cilt. Şam: Dâru İbn Kesîr, 5. Basım, 1993.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 25. Basım, 2014.
• Cunbul, Müjgan. “Kur’ân-ı Kerîm’in Türk Dilinde Basılmış Terceme ve Tefsirleri”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, 123-141.
• Cündioğlu, Dücane. Bir Siyasi Proje Olarak Türkçe İbadet. Istanbul: Kitabevi Yayıncılık, 1999.
• Cündioğlu, Dücane. Matbu Türkçe Kur’ân Çevirileri ve Kur’ân Çevirilerinde Yöntem Sorunu. Ankara: Bilgi Vakfı Yayınları, 1996.
• Cündioğlu, Dücane. Türkçe Kur’ân ve Cumhuriyet İdeolojisi. Istanbul: Kitabevi Yayınları, 1998.
• Kur’ân-ı Hakîm ve Meâli Kerîm. çev. Hasan Basri Çantay. 3 Cilt. İstanbul: Risale Yayınları, 2022.
• Dağ, Mehmet. Tenzilden Tezyine Mushaf-ı Şerif. Ankara: Fecr Yayınları, ts.
• Demirci, Muhsin. Kur’ân Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 12. Basım, 2017.
• Düzdağ, Mehmet Ertuğrul. Mehmed Akif Hakkında Araştırmalar. Istanbul: İFAV Yayınları, 2014.
• Erdoğan, Abdülkadir. “Kur’ân Tercemelerinin Dil Bakımından Önemi”. Vakıflar Dergisi 1 (1938).
• Fayda, Mustafa. “Fetih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 12. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya’kūb. el-Okyânûsu’l-basît fî tercemeti’l-kâmûsi’l-muhît. çev. Mütercim Âsım Efendi. İstanbul: TYEKB, 2013.
• Gümüş, Sadrettin. “Cumhuriyet Döneminde (1923-1960 Arası) Meâl Çalışmaları”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 0/5 (30 Haziran 2015), 286-331. https://doi.org/10.16947/fsmiad.05457
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Mehmet Yazgan. İstanbul: Beyan Yayınları, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l- ’Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sadır, 3. Basım, 1993.
• Kaya, Murat. Tanzimât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar (1839-1908) Matbu Türkçe Kur’ân-ı Kerîm Tercüme ve Tefsirleri. Istanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Kayhan, Mustafa. Mehmed Akif’in Eserlerinde Kur’ân ve Tefsir. Samsun: Üniversite Yayınları, 2022.
• Koçyi̇ği̇t, Hikmet. “1980-2017 Arası Telif ve Tercüme Matbu Türkçe Kur’ân Meâlleri Bibliyografyası”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. https://doi.org/10.32950/rteuifd.470468
• Mumcu, Ahmet. Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Öztürk, Mustafa. “II. Meşrutiyet’ten Günümüze Kur’ân Meâlleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 18 (Eylül 2011).
• Öztürk, Mustafa. “Meâl Kavramının Mahiyeti, Tarihçesi ve Meâlcilik Tecrübesi”. ed. Mustafa Çağrıcı. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2021.
• Paçacı, Mehmet. Kur’ân’a Giriş. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Şen, Ercan. “Cumhuriyet Dönemi Kur’ân Tercümeleri Bağlamında Bir Meâl ve Bir Mütercim: İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu (1886-1978) ve Kur’ân Çevirisi (Eleştirel Bir Yaklaşım)”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/28 (2013), 349-368.
• Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi. Osmanlı İmparatorluğu Sınırlarının Genişlemesi (1299-1699). Millî Savunma Bakanlığı Harita Genel Müdürlüğü. Erişim 11 Ocak 2025. https://kutuphane.ttk.gov.tr/details?id=442700&materialType=MP&query=S%C4%B1n%C4%B1rlar
• Uzun, Kazım. Memlûk Devleti Himayesinde ve İslâm Dünyasında Abbâsî Hilafeti: Saltanat-Hilafet İlişkisi. İzmir: Ege Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Üstün, Sema. “Cumhuriyetin İlanından Günümüze Kur’ân Tercümeleri Üzerine”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 19 (2012). https://dergipark.org.tr/tr/pub/talid/issue/43412/529190#article_cite
• Yazıcı, Ahmet. “Kur’âncılık Ekolü ve Namaz”. İslâmî İlimler Dergisi 15/2 (Kasım 2020), 317-354. https://doi.org/10.34082/islamiilimler.823304.
• Yazıcı, Ahmet. “Kur’âncılık Ekolünün Türkiye Tarihine Mütevâzi Bir Katkı: Kalem Dergisi Örneği”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Aralık 2020), 533-555. https://doi.org/10.30623/hij.1037021
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2021.
• Yiğit, Azize vd. “28 Şubat Postmodern Darbe Süreci ve Etkilerinin Değerlendirilmesi”. Akademik Tarih ve Dusunce Dergisi 10/6 (25 Aralık 2023), 2139-2157. https://doi.org/10.46868/atdd.2023.586