İslam Kelamında Şâhid-Gâib Diyalektiği: Metafizik Bilginin Epistemolojik Temelleri ve Sınırları

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 28, 278 - 307, 15.07.2025

Berat Sarıkaya

Öz

İnsanoğlu, yaşadığı dünya ve deneyimlerinin sınırları içinde kalmış bir varlık olarak, gözlemlerinin ötesinde kalan ve “gayb” olarak tanımlanan âleme dair bilgi edinme çabası içerisinde olmuştur. Ancak, mevcut koşullar göz önünde bulundurulduğunda, bu çabanın sanıldığı kadar kolay olmadığı da bir gerçektir. İslam kelamında “şâhidden hareketle gâibi çıkarsama” (kıyâsu’l-gâib ale’ş-şâhid) yöntemi, görünen âlemden (şâhid) hareketle Allah’ın zatı, sıfatları ve metafizik gerçeklikleri (gâib) anlamaya çalışan epistemolojik bir araçtır. Yöntem, şâhid (gözlemlenebilir) dünyadan hareketle, gözlemlenemeyen (gâib) âleme dair bilgi çıkarımı yapılabileceği varsayımına dayanır. Ancak, ontolojik farklılıklar, teşbih riskleri ve yöntemin uygulamasındaki esneklik gibi nedenlerle çeşitli eleştirilerin odağı olmuştur. Özellikle İbn Hazm ve Gazâlî, yöntemin kesin bilgi sunmadığını ve kıyaslamanın Allah’ın aşkınlığıyla çeliştiğini savunmuştur. Bununla birlikte, kelamcılar yöntemin akli bilgi üretmek için kaçınılmaz olduğunu belirtmiştir. Eleştiriler varlığını korusa da yöntem, kelam ekolleri tarafından uygulanmaya devam etmiştir.
Bu çalışma, İslam düşüncesinde “şâhidden gâibe akıl yürütme” yöntemini ele alarak, onun bilgiye ulaşmadaki epistemolojik konumunu incelemektedir. Söz konusu yöntemin epistemolojik çerçevesi ele alınarak, kelam ilmindeki uygulama şekillerine yer verilmektedir. Çalışmada bu yöntemin İslam kelamındaki kullanımı ve ona yöneltilen eleştiriler analiz edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Kelamı , Metodoloji , İstidlâl bi’ş-şâhid ale’l-gâib , Epistemoloji , Şâhid , Gâib

The Shāhid-Gāib Dialectic in Islamic Theology: Epistemological Foundations and Limits of Metaphysical Knowledge

Öz

Human beings, as beings confined within the limits of the world they live in and their experiences, have always endeavoured to acquire knowledge about the realm that lies beyond their observations and is defined as the “unseen”. However, given the contemporary circumstances, it is evident that this endeavour is not as straightforward as it may initially appear. In Islamic theology, the method of “inferring the unseen from the witness” (qiyāṣ al-gāib ala al-shāhid) is an epistemological tool that seeks to understand God’s essence, attributes, and metaphysical realities (unseen) from the visible world (shāhid). The method is predicated on the assumption that knowledge about the unobservable (gāib) world can be inferred from the observable (shāhid) world. Nevertheless, the method has been the focus of various criticisms for reasons such as ontological differences, the risks of simile, and the flexibility in the application of the method. Notable scholars such as Ibn Hazm and al-Ghazâlī have advanced arguments asserting that the method fails to provide definitive knowledge and that syllogism contradicts the transcendence of God. In response, the theologians contended that the method was imperative for the generation of rational knowledge. Despite the persistent criticisms, the method continued to be employed by theological schools.
This study examines the method of “reasoning from shāhid to gāib” in Islamic thought, analysing its epistemological position in the process of acquiring knowledge. The epistemological framework of this method is discussed and its application in theology is analysed. The study then moves on to analyse the utilisation of this method in Islamic theology, addressing the critiques leveled against it. The study analyzes the use of this method in Islamic theology and the criticisms directed against it.

Anahtar Kelimeler

Islamic theology , Methodology , Istidlâl bi , Epistemology , Visible , Invisible

Kaynakça

• Albayrak, Halis. Kur’an’da İnsan-Gayb İlişkisi. İstanbul: Şule Yayınları, 1996.
• Altıntaş, Ramazan. “Kelâmî Epistemolojide Aklın Değeri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2001), 97-130.
• Arslan, Hulusi. “Tanrı Hakkında Konuşmanın Kelâmî Bir Metodu Olarak el-istidlâl bi’ş-şâhid ale’l-gâib (Kadı Abdulcebbar Örneği)”. Tabula-Rasa 3/9 (2003), 65-85.
• Bâkıllânî, Kādî Ebu Bekir. et-Temhîd. thk. Şeyh İmâduddin Ahmed Haydar. Beyrut, 1987.
• Basrî, Ebu’l-Hüseyin b. Ali b. Et-Tayyib. el-Mutemed fî usûli’l-fıkh. nşr. Muhammed Hamidullah. 2 Cilt. Dımaşk, 1984.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitâbu’t-Târîfât. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Abdülmelik b. Abdullah. el-Burhân fî Usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed b. Uveyza. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Demir, Hilmi. Delil ve İstidlalin Mantıki Yapısı – İlk Dönem Sünni Kelâm Örneği. İstanbul: İsam Yayınları, 2012.
• Erkol, Ahmet. “Kelâm İlminde “Kıyasu’l-Gaib Ala-ş-Şahid” Metodunun Kullanımı”. Ekev Akademi Dergisi 8/20 (2004), 157-176.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan. Kitabu’l-Luma’ fi er-Red ala Ehli’z-Zeyği ve’l-Bida’. thk. Abdulaziz İzzuddin es-Seyrevan. Beyrut: Daru Lübnan, 1987.
• Ferre, Frederick. Din Dilinin Anlamı. çev. Zeki Özcan. Bursa: Alfa Yayınları, 1999.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdusselam Abduşşâfî. 2 Cilt. Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mi’yâru’l-İlm. thk. Süleyman Dünya. Mısır: Daru’l-Mearif, 1960.
• Genç, Cafer. “Kelâmın Epistemolojik Eksen Olma İmkânı” Kader 16/1 (2018), 38-65. https://doi.org/10.15745/da.608609
• Güneş, Kamil. İslami Düşüncenin Şekillenişinde Akıl ve Nass. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Hallâf, Abdülvehhâb. İslam Hukuk Felsefesi. çev. Hüseyin Atay. Ankara: A.Ü.İ.F. Yayınları, 1985.
• İbn Fûrek, Ebu Bekir Muhammed b. El-Hasan el-İsfehânî en-Nîsâbûrî. Mücerredü Makålâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâ-i ve’n-Nihal. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, tsz.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillah. Müfredâtü Elfâzi’l-Kur’an. ed. Safvan Adnan Dâvûdî. Dımaşk: Daru’l-Kalem, 1997.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmet. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. thk. Hudr Muhammed Nebhâ. Cilt (7,8,9). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2012.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmet. el-Muhît bi’t-Teklîf. thk. Ömer Seyyid Azmî. ed. Ahmed Fuâd el-Ehvânî. Kahire: Daru’l-Mısriyye, tsz.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmet. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. thk. Semir Mustafa Rebâb. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, 2001.
• Karagöz, Nail. “Mâturîdî’de ‘Şâhidin Gâibe Delâleti’ Metodu”. Kader 17/2 (2019), 321-347. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.622883.
• Kömürcü, Kamil. “Kelâmdaki ‘İstidlal bi’ş-Şâhid ale’l-Gâib’ Metoduna Maturidî’nin Yaklaşımının Mantıksal Analizi ve Değeri”. IV. Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu (Hanefîlik-Mâturîdîlik). 1/441-452, 2017.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiye: Dâru’l-Câmiâti’l-Mısriyye, tsz.
• Özdemir, Metin. “Kelâmi İstidlâlin Problematiği”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2001), 175-201.
• Özlem, Doğan. Mantık: Klasik/Sembolik Mantık, Mantık Felsefesi. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2004.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer el-Huseyn b. Ali. el-Mahsûl fi İlmi’l-Usûli’l-Fıkh. thk. Tâhâ Câbir Feyyaz Alvanî. Müessesetü’r-Risale, 1980.
• Schuon, Frithjof. Varlık Bilgi ve Din. çev. Şahabeddin Yalçın. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İsam Yayınları, 2010.
• Türker, Ömer. “Bir Tümdengelim Olarak Şâhitle Gâibe İstidlâl Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Yönelttiği Eleştiriler”. İslâm Araştırmaları Dergisi 18 (2007), 1-25.