SOCIAL AND ADMINISTRATIVE ANALYSIS OF ALEPPO PROVINCE WITHIN THE LAST VOLUME OF THE ALEPPO PROVISIONS BOOK SERIES

Year 2025, , 89 - 112, 31.01.2025

Sıraç Aktürk

https://doi.org/10.53718/gttad.1561082

Abstract

The judicial organization established since the foundation of the Ottoman State was expressed as “Department of Justice” and became an indispensable value of the administrative approach. The success of the justice system, which was continuously developed before and after the Tanzimat, was possible with a just sultan dominating the people with a strong and obedient army. In the context of this administrative approach, the selection of the judges to be assigned to the provinces was very selective. Because the judge who would serve in the relevant locality, in addition to ensuring the existence and obedience of the people with justice, also had the role of being both the sultan’s judicial representative and binding the people with the army. However, it was very important that individuals who thought they had been wronged at the end of the trial process in the judge’s court had the right to appeal to the Imperial Court, which was at the highest level. However, as the number of cases that were not resolved in local courts but were referred to the Imperial Council increased, complaints books were first kept in 1649 to facilitate the increasing bureaucratic procedures, and then Provisions books were kept in 1742. Provisions books contained the rulings on the subject of the case issued by the sultan or the authorities authorized by the sultan. In order to develop an order regarding which provincial locality the provisions to be recorded in the books of laws belong to and to provide faster access to the relevant provisions, the books of laws were divided into 17 provinces. One of these provinces is Aleppo Province and within this scope, the Aleppo Provisions Book series was created. In this study, the book number nine, which is the last volume of the Aleppo Ahkam Defteri series and the only one recorded during the Tanzimat period, was examined in terms of form and content. After giving summary information about the provisions contained in the mentioned book, the provisions classified in terms of subject cover the years 1850-1881. In this study, the complaints of the Muslim and non-Muslim people living in Aleppo and its surroundings that became the subject of litigation between the mentioned dates and what kind of measures the state took to address these problems were emphasized. In this context, we can reveal the attitude of the people towards the state and the state towards the people in the Ottoman Empire through the provisions in the Aleppo Book of Provisions Number Nine, in terms of legal priority, and we can also trace some of the disorders that emerged in the state system over times. In this study, information about the administrative and social structure of the province was also given and evaluated in line with the information given in the content of the provisions.

Keywords

Aleppo, Books of Provisions, Complaints, Tanzimat Period

HALEP AHKÂM DEFTERİ SERİSİNİN SON CİLDİ KAPSAMINDA HALEP EYÂLETİ’NİN SOSYAL VE İDÂRİ TAHLİLİ

Abstract

Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren tesis edilen yargı teşkilatı, “Daire-i Adliye” şeklinde ifade edilip yönetim anlayışnın vazgeçilmez değeri olnuştur. Tanzimat önvesi ve sonrasında sürekli geliştirilen adalet sisteminin başarısı, adil bir padişahın güçlü ve itaatkâr bir ordu ile tebaaya hakim olmasıyla mümkün olabilmiştir. Bu yönetim anlayışı bağlamında taşraya tayin olunacak kadı seçimi hususunda oldukça seçici davranılmıştır. Zira ilgili mahalde görev yapacak olan kadı, tebaanın varlığı ve itaatını adaletle sağlamanın yanı sıra hem padişahın adli vekili hem de ordu ile tebaayı bağlayıcı bir rol ütlenmiştir. Bununla birlikte, kadı mahkemesinde yaşanan yargılama süreci sonunda haksızlığa uğradığını düşünen şahısların en üst derecede yer alan Divan-ı Hümâyûn’a başvurma hakkına sahip olması oldukça önemli olmuştur. Ancak yerel mahkemelerde halledilmeyip Divân-ı Hümâyûn’a aksettirilen davaların çoğalması üzerine, artan bürokratik muamelatı kolaylaştırmak için önce 1649 yılından itibaren şikâyet defterleri ve 1742 yılından itibaren ise Ahkâm defterleri tutulmaya başlanmıştır. Ahkâm defterleri, padişah veya padişahın yetki verdiği makamlar tarafından çıkarılan dava konusuna dair hükümleri ihtiva etmektedir. Ahkâm defterlerine geçirilecek olan hükümlerin hangi taşra mahalline ait olduğu hususunda bir düzen geliştirip ilgili hükme erişimi daha hızlı sağlamak amacıyla Ahkâm defterleri 17 eyâlete ayrılmıştır. Bu eyâletlerden birisi, Halep Eyâleti olup bu kapsamda Halep Ahkâm Defteri serisi oluşturulmuştur. Bu çalışmada, Halep Ahkâm Defteri serisinin Tanzimât döneminde kaydı tutulan tek ve serinin son cildi olan dokuz numaralı defter, şekil ve muhteva bakımından incelenmiştir. Bahsi geçen defterin ihtiva ettiği hükümlere dair özet malûmat verildikten sonra konu bakımından tasnife tabi’ tutulan hükümler, 1850-1881 yılları arasını kapsamaktadır. Bu çalışmada, adı geçen tarihler arasında Halep ve çevresinde yaşayan Müslüman ve gayrimüslim ahalinin dava konusu haline gelen şikâyetlerinin neler olduğu ve bu sorunlara yönelik olarak devletin ne tür tedbirler aldığı hususu üzerinde durulmuştur. Bu doğrultuda Dokuz Numaralı Halep Ahkâm Defteri’ndeki hükümler üzerinden Osmanlı’da ahalinin devlete ve devletin de ahaliye olan tutumunu hukuksal boyut önceliğinde ortaya koyabilmekte, zamanla devlet sisteminde ortaya çıkan bazı bozuklukların da izini sürebilmekteyiz. Bu çalışmada ayrıca hükümlerin içeriğinde verilen bilgiler doğrultusunda, eyâletin idâri ve sosyal yapısı hakkında da malûmat verilip değerlendirilmiştir.

Keywords

Halep, Ahkam Defterleri, Şikayet, Tanzimat Dönemi

References

• AKGÜNDÜZ, Ahmet, “İstibdâl”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 23, İstanbul 2001, ss. 319-320.
• AKTAN, Hamza, “Miras”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 30, Ankara 2020, ss. 143-145.
• AKTAŞ, Necati, “Atik Şikâyet Defteri”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul 1991, ss. 68.
• BARDAKOĞLU, Ali, “Vesâyet”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 43, İstanbul 2013, ss. 66-70.
• BEYAZTAŞ, Murat, İslâm Hukukunda Vakıfların Tağyîri ve İstibdâli, Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya 2016.
• CIKAY, Nezif, “Halep Ahkâm Defterleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme”, Sosyal Bilimler Dergisi, S. 32, 2018, ss. 681-697.
• CIKAY, Nezif, Halep Ahkâm Defterleri (1742-1850): Taşradan Saraya Adalet Arayışı, Şanlıurfa Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Şanlıurfa 2019.
• CIKAY, Nezif, “Halep Ahkâm Defterlerinde Antakya”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 8, S. 106, 2020, ss. 235-250.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Yayınları, Ankara 2008.
• EFE, Aydın, “İşlevsel Bir Toplumsal Geçiş Formu: Reyhanlı Aşireti Örneği”, Çukurova Araştırmaları Dergisi, S. 4, 2017, ss. 68-92.
• EFE, Aydın, “Osmanlı Devleti’nin aşiretlere yönelik vergi uygulamaları: Keşli Aşireti Örneği” Alparslan Demir, Tuba Tombuloğlu, E. Erdoğan, Ö. Düzbakar (Ed.). Türk Tarihine Dair Yazılar III, Gece Kitaplığı Yayını, Ankara 2018, ss. 443-463.
• EMECEN, Feridun M., “Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 5, 2005, ss. 107-139.
• GENÇ, Yusuf İhsan, Mustafa Küçük, Raşit Gündoğdu, Sinan Satar, İbrahim Karaca, Hacı Osman Yıldırım, Nazım Yılmaz, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 2010. GÖYÜNÇ, Nejat, “Hâne”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 15, İstanbul 1997, ss. 552-553.
• GÜNAY, Ramazan, “Osmanlı Arşiv Kaynakları İçerisinde Ahkâm Defterleri: Gelişim Seyri, Muhtevası ve Önemi”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 17, 2013, ss. 9-29.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, “Fırka-i Islâhiyye”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 13, İstanbul 1996, ss. 35-37.
• KONAN, Belkıs, “Osmanlı Hukukunda Vakıflarda İstibdal Uygulaması”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 70, S. 3, 2021, ss. 991-1011.
• KOÇ, Mehmet, “Osmanlıda Ölüm Cezası Verilen Zina, Hırsızlık, Öldürme ve Yaralama Suçları”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 33, 2019, ss. 261-287.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat, Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı Yayınları, İstanbul 1994.
• MASTERS, Bruce, “Halep”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 15, İstanbul 1997, ss. 244-247.
• ÖZCAN, Tahsin, “Osmanlı Toplumunda Yetimlerin Himayesi ve Eytâm Sandıkları”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 14, 2006, ss. 103,121.
• ÖZEL, Ahmet, “Ahkâm”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1988, ss. 550-551.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 2, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1983.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Ahkâm Defteri”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1988, ss. 551.
• SEZEN, Tahir, Osmanlı Yer Adları, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2017.
• ŞEMSEDDİN SAMİ, Kamûs-ı Türki, Çağrı Yayınları, 2009.
• ŞİMŞİR, Nahide, “Ahkâm Defterleri’nin Tarihi Kıymeti ve 107 No’lu Anadolu Ahkâm Defteri’ndeki İzmir İle İlgili Hükümler, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 9, S. 1, 1994, ss. 357-390.
• TUTAR, Adem, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Halep Şehrinin Kültürel Yapısı”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 15, S. 2, 2010, ss. 79-89.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
• YÖRÜK, Saim, Fırka-i Islâhiye Cevdet Paşa-Kozan ve Gâvur Dağı Ahvâline Dâir Layiha, İdeal Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• WEIR, T. H. “Hüküm”, MEB İslâm Ansiklopedisi, C. 5(1), Ankara 1987, ss. 627.