MUSTAFA RUHÎ’NİN YANYA VİLAYETİ İZLENİMLERİ (1900)

Year 2025, Volume: 7 Issue: 15, 799 - 836, 29.09.2025

Erdoğan Keleş

https://doi.org/10.53718/gttad.1632629

Abstract

ÖZ
Arnavutluk’un güney kısımlarını oluşturan ve Epir denilen Yanya, Osmanlı öncesinde Roma imparatorluğu, Bulgarlar, Normanlar, Latinler ve Bizans idaresinde kalmıştı. 1430 senesinde Osmanlı idaresine geçtikten sonra Rumeli eyaletinin sınırları içerisinde yer aldı. 1867 vilayet düzenlemesi sırasında Yanya vilayeti adıyla idari düzenlemede yerini aldı. 19. Yüzyılın sonlarına kadar Osmanlı idari teşkilatında zaman zaman sınırları değişse de vilayet olarak varlığını korudu. Mustafa Ruhî, 1861 senesinde Yanya’nın Ergiri kazasında dünyaya geldi. Ergiri kasabasında sıbyan ve rüştiye mekteplerini bitirdikten sonra İstanbul’a giderek tıp mektebine kaydoldu. 1885 senesinde tıp mektebinden mezun olduktan sonra Yanya vilayetinin Berat kazasına belediye tabibi olarak tayin edildi. Burada görev yaparken bakteriyoloji ve kuduz hastalığı alanında eğitim aldı. Bu süreçte Yanya vilayetindeki hizmetlerini sürdürmüş ve 1909 senesinde Ankara vilayetine sıhhiye müfettişi olarak tayin edilmiştir. Bu görevinde iken önce Meclis-i Umur-ı Tıbbiye-i Mülkiye ve Sıhhiye-i Umumiye azalığına ve sonra da Tıp Fakültesi Heyet-i İdaresi Müdürlüğü’ne getirildi. 1911 senesinde görevinden azledilen Mustafa Ruhî sonraki süreçte tıp mektebi ve eczacılık alanında eğitim vermeye devam etti. Mustafa Ruhî, Yanya vilayetinde uzun süre görev yapmıştı. Bu süreçte görev bölgesi 1897 Osmanlı-Yunan savaşına merkez olması ve dışarıdan gelen askerler sebebiyle sık sık salgın hastalıkların yaşandığı bir alan haline gelmişti. Ayrıca bölgede bulunan bataklıkların ve kötü havanın etkisiyle sıtma, difteri, tifo ve dizanteri gibi salgın hastalıklar görülmekteydi. Mustafa Ruhî, önce belediye tabibi daha sonrada Yanya vilayeti sıhhiye müfettişi olarak salgınların önlenmesi için gerekli tedbir ve tedavileri uygulamıştı. Mustafa Ruhî, Ergiri kazasına mensup olarak uzun yıllar vilayette görev yapmış olduğundan bölgenin tarihi ve coğrafyası üzerine bir eser kaleme almıştı. Bu eserinde Yanya vilayetine dahil olan kentlerin ve şehirlerin tarihleri, mevsimsel özellikleri, coğrafi yapısı, nüfusu ve sağlık durumları hakkında bilgilere yer vermiştir. Bölgede yaşanan salgınlar ve mevsimsel hastalıklar hakkında önemli bilgileri derlemiş ve alınması gerekli tedavi yöntemlerini ifade etmiştir. Mustafa Ruhî’nin, bu eseri kaleme almasının sebebi Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. Yılına bir armağan vermek istemesidir. Bu vesile ile tahta çıktıktan sonra eğitim ve imar alanında yaptığı icraatıyla memleketin gelişmesine katkı verdiğini düşündüğü Sultan II. Abdülhamid’e teşekkür etmek istemiştir.

Keywords

Mustafa Ruhî , Yanya vilayeti , tabip/doktor , salgın hastalıklar.

MUSTAFA RUHÎ’S IMPRESSIONS OF THE YANYA PROVINCE (1900)

Abstract

The southern parts of Albania, known as Epirus (Yanya/Ioannina), had been under the control of the Roman Empire, Bulgarians, Normans, Latins, and the Byzantine Empire before the Ottoman period. After coming under Ottoman rule in 1430, it became part of the Rumelia province. During the administrative reorganization of 1867, the province was renamed and reorganized under the name of Yanya Province. Until the late 19th century, despite occasional changes in its borders, it continued to exist as a province within the Ottoman administrative structure. Mustafa Ruhî, who authored a work about the Yanya province, was born in 1861 in the town of Ergiri located within the borders of the Yanya province. After completing the primary and secondary schools in the town of Ergiri, he went to Istanbul and enrolled in the medical school. After graduating from the medical school in 1885, he was appointed as the municipal doctor in the Berat district of the Yanya province. While serving there, he received training in bacteriology and rabies. Mustafa Ruhî, who worked in the Yanya province until 1903, was dismissed from his position due to a series of allegations and was put on trial. However, he was found innocent in court. In 1907, he was appointed as the health inspector to the Ankara province. While in this position, he was first appointed as a member of the Council of Civil Medical Affairs and General Health and later became the director of the Faculty of Medicine’s Administrative Board. In 1911, Mustafa Ruhî was dismissed from his position, but in the following years, he continued to teach in the fields of medicine and pharmacy. Mustafa Ruhî had served for a long time in the Yanya province. During this period, the region became a frequent hotspot for epidemics due to its central role in the 1897 Ottoman-Greek War and the influx of soldiers from outside. In addition, due to the swamps and poor weather in the region, epidemic diseases such as malaria, diphtheria, typhoid, and dysentery were common. Mustafa Ruhî, first as the municipal doctor and later as the health inspector of the Yanya province, implemented the necessary measures and treatments to prevent the epidemics. Having served for many years in the province, Mustafa Ruhî authored a work on the history and geography of the region. In this work, he included information about the history of the towns and cities within the Yanya province, their seasonal characteristics, geographical features, population, and health conditions. He compiled important information about the epidemics and seasonal diseases in the region and outlined the necessary treatment methods to be taken. The reason Mustafa Ruhî wrote this work was to present it as a gift on the 25th anniversary of Sultan Abdulhamid II’s ascension to the throne. In this way, he wanted to thank Sultan Abdulhamid II, who, in his view, contributed to the development of the country through his efforts in education and urban development after ascending the throne.

Keywords

Keywords: Mustafa Ruhî , Yanya province , physician/doctor , epidemic diseases

References

• Bâbıali Evrak Odası (BEO.)
• Dahiliye Nezâreti Mektûbi Kalemi (DH. MKT.)
• Dahiliye Nezâreti Sicil-i Ahval Defterleri (DH. SAİDd.)
• İrade, Dahiliye (İ. DH.)
• İrade, Taltif (İ.TAL.)
• Şura-yı Devlet (ŞD.)
• Yıldız, Mütenevvia (Y.MTV.)
• Yıldız, Perakende Evrakı Askerî Maruzat (Y. PRK. ASK.)
• 1897 Türk-Yunan Savaşı (Teselya Tarihi), (Yayına Hazırlayan: Bayram Kodaman), TTK, Ankara 1993.
• Ali Cevâd-Remzi, Hulâsa-i Coğrafya-i Osmanî (Sadeleştiren: Engin Sadık), SAMER, Kahramanmaraş 2021.
• Ali Cevâd, Memâlik-i Osmaniye’nin Tarih ve Coğrafya Lügatı, Cilt:1,Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet 1313.
• Ali Sâib, Coğrafya-yı Mufassal: Memâlik-i Devlet-i ‘Osmaniye,Def’a-i Evveli, Matbaa-i Ebüzziya, Kostantiniyye 1304.
• Ali Tevfik, Memâlik-i ‘Osmaniye Coğrafyası, Cilt:3, Kasbar Matbaası, İstanbul 1318.
• CUİNET, Vital, La Turquie D’Asie Géographie Administrative Statisique Descriptive et Raisonnée de Chaque Province De L’Asie-Minure, Tome Premier, Paris 1892.
• Rıza Tahsin, Mirât-ı Mekteb-i Tıbbiye, Kader Matbaası, Dersaadet 1328.
• Şemseddin Sami, Kâmûsû’l-A’lâm, Cilt:I, Mihran Matbaası, Dersaadet 1306 / 1889.
• Şemseddin Sami, Kâmûsû’l-A’lâm, Cilt:II, Mihran Matbaası, Dersaadet 1306 / 1889.
• Şemseddin Sami, Kâmûsû’l-A’lâm, Cilt:III, Mihran Matbaası, Dersaadet 1308 / 1891.
• Şemseddin Sami, Kâmûsû’l-A’lâm, Cilt:IV, Mihran Matbaası, Dersaadet 1311 / 1894.
• Şemseddin Sami, Kâmûsû’l-A’lâm, Cilt:V, Mihran Matbaası, Dersaadet 1314 / 1896.
• Şemseddin Sami, Kâmûsû’l-A’lâm, Cilt:VI, Mihran Matbaası, Dersaadet 1316 / 1898.
• Yanya Vilayet Salnamesi, H.1319 / R.1317, Def’a:8, Vilayet Matbaası, Sene 1319.
• ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), TTK, Ankara 2003.
• AYDA, Adile, “Pelasglar Kim İdiler?”, Belleten, Cilt:XLVI, Sayı: 183, (Temmuz 1982), ss.475-486.
• AYVERDİ, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul 2011.
• BAKKAL, Ali, “Osmanlı Döneminde Tıp Alanında Eser Veren Balkanlı Hekimler”, Turkish Academic Research Review /Türk Akademik Araştırmalar Dergisi, Yıl:2020, Cilt/Vol.5, Sayı/Issue:4, ss.662-684.
• BAŞARAN, Cem Hakan, “Tanıdık Bir Hikâye: Müessesat-ı Hayriye-i Sıhhiye Müdiriyeti/ Direction Générale de I’Assitance Publique de Constantinople (1909-1912)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 24/2, (2023), ss.429-568. BİLGE, Mustafa L., “Arnavutluk”, DİA., Cilt:3, (1991), ss.383-390.
• BOZBARA, Nuray, “Arnavutların Kökeni”, Balkanlar El Kitabı, 1.Cilt: Tarih, (Ed. B.A. Gökdağ-O. Karatay), Ankara 2013, ss.259-267.
• BÜYÜKTOLU, Recep ve Seher Karakuş, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Balkan Vilayetlerinin Genel Durumu”, ÇAKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:12, Sayı:1, (Nisan 2021), ss.196-222.
• CASTELLAN, Georges, Balkanların Tarihi, İstanbul 1992.
• ÇAVUŞ, Remzi, “II. Abdülhamid Döneminde Dâülkelp (Köpek Hastalığı-Kuduz)”, VAKANÜVİS-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Vol.2, No:1, (Mart 2017), ss.46-61.
• DELİLBAŞI, Melek, “Selânik ve Yanya’da Osmanlı Egemenliğinin Kurulması”, Belleten, Cilt:51, Sayı:199, (1987), ss.75-101.
• ERKEN, İlkay, Yanya Sancağı İdari Yapı ve Yerleşim Birimleri (1867-1913), TTK, Ankara 2021.
• ____________, “19. Yüzyılda Arnavutluk’ta Bir Osmanlı Kasabası: Premedi”, Sosyal ve Beşeri Bilimlerde Değerlendirme ve Araştırmalar”, (Editör: Ruhi İnan), Lyon 2021, ss.192-217.
• ____________, “Yanya Vilayeti Bir Muhacir Kasabası: Loros”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı:63, (2023), ss.557-571.
• ERTUĞRUL, Özkan, “Osmanlı Devrinde Yanya (Ioannina) ve Çevresinde İnşa Edilen Bazı Kilise ve Okullar”, Vakıf Restorasyon Yıllığı, Yıl: 2016, Sayı:12, ss.92-105.
• Görsel ve Belgelerle Sağlık Eğitimi Tarihi 1: Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane (1903-1933), (Hazırlayanlar: Ahmet Zeki İzgöer-Halûk Perk), Sağlık Bilimleri Üniversitesi yayını, İstanbul 2022.
• GÜLTEKİN, Elif, “Sultan II. Abdülhamid’in Tıp Alanındaki Keşifleri ve Yerli Üretimi Teşvik Siyaseti”, Sultan II. Abdülhamid ve Osmanlı Modernleşmesi, Cilt:1, (Ed. Melek Özyetgin-Vahdettin Engin), İstanbul 2022, ss.307-317. GÜRBÜZ, Erdoğan ve Ümran Ozan Karahan, “Kleopatra’nın Roma ile Olan İlişkileri ve Actium Savaşı”, The Journal of Academic Social Science, Yıl:7, Sayı:98, (Kasım 2019), ss.265-276.
• IŞIK, Zekeriya, “Osmanlı’nın Son Zamanları Cumhuriyet’in İlk Çeyrek Asrında Sıtma Salgınına Karşı Verilen Mücadelenin Mahiyeti”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Cilt:51, (Nisan 2021), ss.51-82.
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin, ve vd., Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü, Cilt:2, IRCICA yayınları, İstanbul 2008, ss.744-746.
• KÂHYA, Esin, Ondokuzuncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Tıp Eğitimi ve Türk Hekimleri, Ankara 1997.
• KARPAT, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830-1914), TVYY, İstanbul 2003.
• KAYNAR, Mete Kaan ve Gökhan Ak, “Balkanlar’da ‘Modern’ Bir Yunan Tragedyası: Çamerya Arnavutları Kıyımı”, International Journal of Academic Value Studies (Javstudies), Vol.3, Issue:9,(2017), s.79-93.
• KELEŞ, Erdoğan, “Doktor Sigmund Spitzer’in Hatıraları ve Sultan Abdülmecid”, Türk Sosyal ve Siyasi Hayatında Yahudiler, (Ed. İbrahim Erdal-Yunus Özger), İstanbul 2011, ss.161-187.
• ____________,Osmanlı, İngiltere ve Fransa İlişkileri Bağlamında Kırım Savaşı, Ankara Üniversitesi, SBE, Tarih (Yakınçağ Tarihi) ABD, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2009.
• KİEL, Machiel, “Aydonat”, DİA. Cilt:Ek 1, (2020), sS.145-147.
• KUNERALP, Sinan, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922), İSİS, İstanbul 1999.
• MUSTAFA RUHÎ, Yanya Vilayeti İçin Coğrafya-yı Tıbbi, (t.y./y.y.), (İstinsah tarihi: R. 1316 / M. 1900).
• NİZAMOĞLU, Yüksel, “Yanya Vilayetinin Durumuna Dair Hazırlanan Layihalar ve Sonuçları”, OTAM, Sayı:33,(Bahar 2013), ss.197-228.
• OMARİ, Elda ve Paolo Bonini, “The Athena Domus at Apollonia (Albania): A Reassessment (Apollonia’daki (Arnavutluk) Athena Domus’u: Yeniden Değerlendirme)”, JMR / Uludağ University Journal of Mosaic Research, Vol.9, (2016), ss.23-38.
• ORTAYLI, İlber, “Yanya Vilayetinin Limanı Olarak 19. Asrın İkinci Yarısında Preveze”, Belleten, Cilt:62, Sayı:233, (Nisan 1998), ss.137-146.
• ORUÇ, Doğukan, “Çamlık Hanedanından Bir Osmanlı Bürokratı: Âbidin Paşa ve Güney Arnavutluk Sorunu (1877-1879)”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Sayı:23, (Aralık 2024), ss.75-92.
• ÖNLER, Zafer, Tarihsel Tıp Metinleri Sözlüğü, TDK, Ankara 2019.
• ÖZDEMİR, Toroshan, “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Avlonya’da Bitüm Üretimi”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Cilt:25, Sayı:1, (2024),ss.59-82.
• ÖZELÇİ, Pervin-Aslıhan Coşkun-Ateş Kara, “Türkiye’de Difteri Hastalığının Tarihsel Epidemiyolojisi”, J. Pediatr Inf. 16(4), 2022, ss.217-233.
• ÖZLÜ, Zeynel, “Osmanlı Devleti’nde Difteri Hastalığı ve Koruyucu Sağlık Hizmetlerine Dair Bulgular (19. Yüzyıl Sonları ve 20. Yüzyıl Başlarında)”, Belleten, Cilt:81, Sayı:291,(Ağustos 2017), ss.419-479.
• ÖZTUNÇ H. Baha, Tanzimat Döneminde Bir Rumeli Şehri Manastır Sosyo-Ekonomik Yapı (1839-1876), İstanbul 2020.
• SEZER FEYZİOĞLU, Hamiyet, Bir Osmanlı Valisinin Hazin Sonu Tepedelenli Ali Paşa İsyanı, İstanbul 2018. _____________, “1894 İstanbul Depremi Hakkında Bir Rapor Üzerine İnceleme”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt:18, Sayı:29, Ankara 1996, ss.169-197.
• SHADWELL, Arthur ve Harriet L. Hennessy ve Joseph Frank Payne, “Plague”, Encyclopedia Britanicca, Cilt:21, (1911), ss.693-705.
• SMİTH, William, Dictonary of Greekand Roman Geograpyh, Vol.II, Boston 1870.
• SÜHEYL, Ünver, A.,“Osmanlı Tababeti ve Tanzimat Hakkında Yeni Notlar”, Tanzimat 2, İstanbul 1999, ss.933-960. TEKİR, Süleyman, “Türkiye Cumhuriyeti’nde Kuduz ile Mücadele Çalışmaları (1923-1950)”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Kuduz, (Ed. Ç. Büke-Ş. Köse-F. Çakmak-E. Akçiçek), Ankara 2018, ss.307-331.
• TURNA, Nalan, “İstanbul’un Veba ile imtihanı: 1811-1812 Veba Salgını Bağlamında Toplum ve Ekonomi”, Studies of TheOttoman Domain, Cilt:1, Sayı:1, (Ağustos 2011), ss.1-36.
• UÇAR, Nail, “Difteri ile mücadelenin ilk çalışmalarına katılan Türk mikrobiyologlarının tıp tarihindeki yeri”, Tarih ve Edebiyat Mecmuası, Yıl:1, (Ocak 1979), ss.75-77.
• UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih (1789-1914), İstanbul 1993.
• ULUDAĞ, Osman Şevki, Beşbuçuk Asırlık Türk Tabâbeti Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991.
• WACHTEL, Andrew B., Balkanlar Tarihi, (Çev. Emre Can Petek), İstanbul 2022.
• İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı, Nadir Eserler Kütüphanesi II. Abdülhamid Han Fotoğraf Albümleri (İÜK-Nadir Eserler, II. Abdülhamid)
• https://www.dict.com/bulgarca-turkce/leshnikovo%20myasto (E. tarihi: 09.12.2024).
• https://www.dukagjini.org/history/progonitodukagjini. (E. tarihi: 09.12.2024).