Turkic Tamgas in Written Monuments of Caucasian Albania

Year 2025, Volume: 7 Issue: 15, 659 - 678, 29.09.2025

Oder Alizade , Yadigar Aliyev

https://doi.org/10.53718/gttad.1657480

Abstract

This study examines the inscriptions on the stones of a temple in the historical region of Caucasian Albania. The geographical area known in historical literature as "Caucasian Albania" is located in the southern Caucasus, within the present-day borders of the Republic of Azerbaijan, and also includes parts of Armenia, Georgia, and Dagestan. This region has been home to many different peoples with distinct languages and writing systems. The identity and language of the peoples of Caucasian Albania have always been significant subjects of scholarly inquiry. In addition to the 52-character alphabet known as the "Albanian alphabet," preserved in the Matenadaran Archive, various other writing systems were also used in this region. One of the most striking examples of these alternative writing systems is the letter signs found on the stones of the Mingechevir temple, which is the focus of this research. This study argues that the inscriptions from the temple were written with letter signs different from the 52-character Albanian alphabet. Traditional studies, however, suggest that these inscriptions were written in the Albanian script. A total of 43 distinct letter signs, clearly legible on four faces of the stones recovered from the temple, have been identified. These letter signs were systematically compared with Turkic tamgas from Talas, Orkhon, Yenisei, Eastern Europe, and the North Caucasus. During the comparison, the structural and formal characteristics of the tamgas were analyzed. As a result of this analysis, it was determined that 30 of the 43 distinct letter signs were part of the Turkic tamga system, and this was demonstrated with specific examples. Additionally, 10 of the 43 letter signs were found to be absent from both the Turkic tamga system and the Albanian alphabet. Furthermore, only five letter signs were identified in the Albanian alphabet, four of which have closely corresponding equivalents in the Turkic tamga system. Consequently, the fact that 38 out of 43 letter signs do not appear in the Albanian alphabet is a strong indication that the inscribed monument at Mingechevir could not have been written in the Albanian script.

Keywords

Turkic tamgas , Caucasian Albania , Mingechevir monuments , Albanian alphabet.

KAFKAS ALBANİA’SI YAZILI ANITLARINDA TÜRK TAMGALARI

Abstract

Bu araştırma, tarihi Kafkas Albania’sı bölgesinde bulunan bir mabetteki taşlar üzerinde yer alan yazıları incelemektedir. Kafkasya'nın güneyinde, günümüz Azerbaycan Cumhuriyeti sınırları içinde yer alan, aynı zamanda Ermenistan, Gürcistan ve Dağıstan bölgelerinin bazı kısımlarını da kapsayan ve tarihsel literatürde "Kafkas Albania’sı" olarak bilinen coğrafyada, dil ve yazı bakımından birbirinden farklı çok sayıda halk yaşamıştır. Kafkas Albania’sı halklarının kimliği ve dilleri, her dönemde açıklığa kavuşturulması gereken önemli bir konu olagelmiştir. Matenadaran Arşivi'nde bulunan ve "Alban alfabesi" olarak bilinen 52 işaretten oluşan alfabenin dışında, bu coğrafyada farklı yazı sistemlerinin de kullanıldığı tespit edilmiştir. Bunun en belirgin örneği, araştırmamızın odağında yer alan Mingeçevir'deki tapınakta bulunan taşlar üzerindeki yazılarda görülen harf işaretleridir. Bu çalışma, tapınaktan çıkan yazının, 52 işaretten oluşan Alban alfabesinden farklı harf işaretleriyle yazıldığı iddiasını ileri sürmektedir. Geleneksel çalışmalarda ise, bu yazıların Alban alfabesiyle yazıldığı öne sürülmektedir. Tapınaktan bulunan taşlardan dört yüzü üzerinde, net bir şekilde okunabilen 43 farklı harf işareti tespit edilmiştir. Bu harf işaretleri, Talas, Orhun, Yenisey, Doğu Avrupa ve Kuzey Kafkasya'daki Türk tamgalarıyla karşılaştırılmıştır. Karşılaştırma yapılırken tamgaların biçimsel karşılıkları incelenmiştir. Yapılan inceleme sonucunda tespit edilen 43 farklı harf işaretinden 30'unun Türk tamgaları sistemi içerisinde yer aldığı belirlenmiş ve örneklerle gösterilmiştir. 43 harf işaretinden 10'unun ise ne Türk tamgaları sisteminde ne de Alban alfabesinde bulunduğu saptanmıştır. Ayrıca, yalnızca 5 harf işaretinin Alban alfabesinde yer aldığı tespit edilmiş olup, bu harflerden 4'ünün Türk tamgaları içerisinde benzer karşılıklarının bulunduğu belirlenmiştir. Bu doğrultuda toplam 43 harf işaretinden 38'inin Alban alfabe listesinde yer almaması, Mingeçevir’deki yazılı anıtın Alban alfabesiyle yazılmış olamayacağına dair önemli bir gösterge olarak değerlendirilmiştir.

Keywords

Türk tamgaları , Kafkas Albania’sı , Mingeçevir abideleri , Alban Alfabesi

References

• AKİSHEV, Kamal, Kurgan Issyk, Iskusstvo Publishers, Moskva 1978.
• ALİYEV, Yadigar, “Ko chteniyu epigraficheskikh pamyatnikov Kavkazskoy Albanii (Azerbaydzhana) (Pamyatniki iz Mingechavra)”, Filologiya, Sotsial’nyye kommunikatsii, Uchyonyye zapiski Tavricheskogo natsional’nogo universiteta im. V. I. Vernadskogo, C. 23, S. 62, № 3, 2010. ss. 85-92.
• ALİYEV, Yadigar, Azərbaycanın Qədim Türk Yazılı Abidələri, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yayımları, Bakı 2008.
• ALİZADA, Odar, Erken Armenia Tarihyazımında Hun Anlatımı, T. C. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2024.
• AMANZHOLOV, Altay Sarsenovich, Istoriya i teoriya drevnetyurkskogo pis’ma, Mektep, Almaty 2003.
• BAYÇAROV, Sergey, Avrupa’nın Eski Türk Runik Abideleri, çev. Muvaffak Duranlı, T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 1996.
• BAZYLKHAN, Napil, “Drevnetyurkskiye pis’mennyye pamyatniki Kazakhstana”, Turkologiia, № 5-6, ss. 37-38, Turkistan 2008, ss. 117-122.
• DASXURANÇİ, Movses, The History of the Caucasian Albanians, çev. Charles James Frank Dowsett, Oxford Universty Press, New York Toronto 1961.
• DOĞAN, İsmail, Kafkasya’daki Göktürk (Runik) İşaretli Yazıtlar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2019.
• DUM-TRAGUT, Jasmine, “One or two? On Christological and Hierarchical Disputes and the Development of the Church of Albania (4th-8th centuries)”, Caucasian Albania, Ed. Jost Gippert and Jasmine Dum-Tragut, De Gruyter, Berlin/Boston 2023, ss. 167-229.
• EFENDİYEV, Nizami, Kafkasya’da Hristiyanlığın Tarihsel Gelişimi: Alban Udi Kilisesi Örneği, T. C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2018.
• JONES, Horace Leonard, The Geography of Strabo, C. 8, S. 5, XI/4/1-2, Harvard University Press, London 1989.
• KHALİLOV, M. Dzh, “Khristianskie pamyatniki Albanii (Azerbaydzhan) IV-X vekov”, V: Religii Tsentral’noy Azii i Azerbaydzhana, tom IV, Khristianstvo, nauch. Red. B. Amanbaeva, F. Asadov, K. Baipakov, R. Nazarov, Sh. Pidaev, UNESCO, Samarkand 2018, ss. 157-228.
• KONONOV, Andrey Nikolayeviç, Grammatika yazyka tyurkskikh runicheskikh pamyatnikov VII-IX vv, Nauka, Leningrad 1980.
• KUTLUER, Oder, “Kafkas Albanlarının Kimliği”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 6, C. 2, Aralık 2021. ss. 35-59.
• KYZLASOV, Igor’ Leonidovich, Eniseyskaya pis’mennost’ drevnehakasskogo gosudarstva, Khakasskoe knizhnoe izdatel'stvo, Moskva-Abakan 2017.
• KYZLASOV, Igor’ Leonidovich, Runicheskiye pis’mennosti Evraziyskikh stepey, Izdatel’skaya firma Vostochnaya literatura, Moskva 1994.
• MAMEDOVA, Farida, Politicheskaya istoriya i istoricheskaya geografiya Kavkazskoy Albanii (III v. do n. e. - VIII v. n. e.), Elm, Baku 1986.
• ŞANİDZE, Akaki, “Novootkrıtıy alfavit kavkazskiy albantsev i ego znaçenie dlya nauki”, Instituta yazıka, istorii i material’noi kul’tury im. akd. N. Y. Marra, Gruzinskogo Filiala Akademii Nauk SSSR, t. IV, Tbilisi 1938. ss. 1-68.
• TREVER, Kamilla Vasil’evna, Kavkazskaya Albaniya - IV v. do n. e. - VII v. n. e., Izdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, Moskva-Leningrad 1959.
• VAHİDOV, Rahim, Mingəçevir III-VIII əsrlərdə, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı 1961.
• VASİL’EV, Dmitriy Dmitrievich, Graficheskiy fond pamyatnikov tyurkskoy runicheskoy pis’mennosti aziatskogo areala, Glavnaya redaktsiya Vostochnoy literatury, Nauka, Moskva 1983.