An Overview Of The Scientific Environment Of Erzurum (Until the Nineteenth Century)

Year 2018, Volume: 6 Issue: 2, 217 - 245, 28.10.2018

Şemsettin Çelik

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.468777

Abstract

In
this study, the scientific activities that took place until the XIX^th
century in Erzurum, an ancient city, which has been centered on science and
culture in the east of Anatolia, has been discussed in general. In particular,
the scientific and cultural neighborhoods in the city, which started with the
Saltuks, were moved to a very advanced level by the Ilkhanians. The scientific
and cultural institutions in Erzurum, established by them, served not only for
the city where it was located, but also for the people of the surrounding
cities. From the political conflicts between the states in the XVI^th
century, the scientific neighborhood in Erzurum has also suffered a lot.
Towards the end of this century, the city that has covered its wounds has
gained a scientific, literary and cultural identity in the XVII^th
and XVIII^th centuries. Especially in the XVIII^th century,
Erzurum reached its level of scientific and cultural self-sufficiency. In this
period, such as Şeyhülislam Feyzullah Efendi, Müderris Hazık Mehmet Efendi and
Şeyh İbrahim Hakkı had been educated in Erzurum, had a say in the Ottoman
Empire and left their mark in the period they lived. In this period, such as
Şeyhülislam Feyzullah Efendi, Müderris Hazık Mehmet Efendi and Şeyh İbrahim
Hakkı received education in Erzurum, had a say in the Ottoman Empire and left
their mark in the period they lived.

Keywords

Erzurum, Science, Culture, Education

Erzurum İlmi Muhitine Bir Bakış (On Dokuzuncu Yüzyıla Kadar)

Abstract

Bu
çalışmada öteden beri Anadolu’nun doğusunda ilme ve kültüre merkezlik yapmış
kadim bir şehir olan Erzurum’da XIX. yüzyıla kadar cereyan eden ilmi
faaliyetler genel olarak ele alınmıştır. Özellikle Saltuklularla başlayan şehirdeki
ilmi ve kültürel muhit, İlhanlılar tarafından oldukça ileri seviyelere
taşınmıştır. Bunlar tarafından kurulan Erzurum’daki ilmi ve kültürel müesseseler,
sadece bulunduğu şehir için değil, aynı zamanda civar şehirlerin halkı için de
hizmet vermiştir. XVI. yüzyılda devletlerarasındaki siyasi çatışmalardan Erzurum’daki
ilmi muhit de epeyce yara almıştır. Bu yüzyılın sonlarına doğru yaralarını
saran şehir, XVII. ve XVIII. yüzyılda ilmi, edebi ve kültürel bir muhit hüviyetine
kavuşmuştur. Özellikle XVIII. yüzyılda Erzurum ilmi ve kültürel yönden kendi
kendine yetebilecek seviyeye ulaşmıştır. Bu dönemde, Şeyhülislam Feyzullah
Efendi, Müderris Hazık Mehmet Efendi ve Şeyh İbrahim Hakkı gibi şahsiyetler,
Erzurum’da eğitim-öğretim görmüş, Osmanlı Devleti’nde söz sahibi olmuş ve
yaşadıkları dönemde iz bırakmışlardır.

Keywords

Erzurum, İlim, Kültür, Eğitim

References

• KAYNAKÇA
• Arşiv Belgeleri ve Kaynak Eserler
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), ML.MSF, V.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maliyede Müdevver Defter (MAD. d.) 299.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maliyede Müdevver Defter (MAD. d.) 4277.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maliyede Müdevver Defter (MAD. d.) 2929.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maliyede Müdevver Defter (MAD. d.) 6422.
• BABİNGER, Franz (2000). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Çev: Coşkun Üçok, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• BELÂZÛRÎ (1886). Futûhu’l-Buldân, Editör, M. J. De Goeje, Leiden: E.J. Brill.
• CLAVIJO, Ruy Gonzales de (1928). Embassy to Tamerlane 1403-1406, İspanyolca’dan tercüme: G. Strange, London: Brodway House.
• DAVUD, Fatîn (2017). Hâtimetü’l-Eş’âr(Fatin Tezkiresi), ekitap, Erişim Tarihi: 08.10.2018, (http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/55976,fatin-tezkiresi-pdf.pdf?0), Haz. Ömer ÇİFTÇİ, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• EVLİYÂ ÇELEBİ, (1314). Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt II, nşr. A. CEVDET,İstanbul: İkdâm Matbaası.
• İBN BATTUTA (2000). İbn Battuta Seyahatnamesi, Cilt 1, Çev. A. Sait Aykut, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İBN HALLİKÂN (Tarihsiz). Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân, Cilt. I, nşr. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru Sadir.
• KLAVIYO (1975). Timur Devrinde Semerkand’a Seyahat, Terc. Ö. R. DOĞRUL, İstanbul: Nakışlar Yayınevi.
• KEHHALE, Ömer Rıza (1993). Mu’cemu’l-Müellifin, Cilt. 2, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• MEHMET NUSRET (1338). Tarihçe-i Erzurum yahut Hemşehrilere Armağan, İstanbul: Ali Şükrü Matbaası.
• YÂKÛT El-HAMEVÎ (1993). Mu’cemu’l-Udebâ’, Cilt. II, nşr. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru’l-Garbu’l-İslâmî.
• Kitap, Makale vd.
• AKKUŞ, Metin (2015). Erzurum’un Yüzleri Nef’i, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• AKKUŞ, Metin (1991). Nef’i Sanatı ve Türkçe Divanı (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin), Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• ALTINTAŞ, Hayrani (1997). Erzurumlu İbrahim Hakkı, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• ATEŞ, Nilüfer ve YEDİYILDIZ, Asım (2007). “Erzurumlu Kadızâde Efendi’nin Vasiyetnamesine Tahlili Bir Bakış”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 16, Sayı: 2, (309-326).
• AYDIN, Dündar (1998). Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı; Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1566), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• AYDIN, Dündar (1970). “Erzurum Şehri’nin Osmanlı Fethini Müteakip Yeniden İmarı, İskânı ve İlk Sakinleri”, AÜEFAD, I/1, ss. 45-56, Erzurum.
• BAŞAR, Zeki (1998). Cumhuriyet Dönemi Erzurumlu 54 Müellif ve Eserleri, İstanbul: Yy.
• BAŞAR, Zeki (1972). İçtimai Adetlerimiz-İnançlarımız ve Erzurum İlindeki Ziyaret Yerlerimiz, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• BEYGU, Abdurrahim Şerif (1936). Erzurum Tarihi Anıtları, Kitabeleri, İstanbul: Bozkurt Basımevi.
• BİLMEN, Ömer Nasuhi (1327). “Mehmet Hazık Efendi”, Beyanü’l-Hak, Cilt 4, ss. 1929-1930.
• BURSALI, Mehmet Tahir (1333). Osmanlı Müellifleri, Cilt I-II, İstanbul: Matbaa-i Amire.
• BURSALI, Mehmet Tahir (1342). Osmanlı Müellifleri, Cilt III, İstanbul: Matbaa-i Amire.
• ÇELİK, Muammer (1997). Erzurum Kitabı, İstanbul: Erzurum Kitaplığı.
• ÇINARCI, M. Nuri (2007). Şeyhülislam Arif Hikmet Bey’in Tezkiretü’ş Şu’ârâsı ve Transkripsiyonlu Metni, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep.
• ÇÖĞENLİ, Sadi ve KARA, Ömer (2015). Erzurum’un Yüzleri Şeyhülislam Feyzullah Efendi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• ERKAL, Abdülkadir (2015). Erzurum’un Yüzleri Abdurrahim Rahmi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• ERKAN, Mustafa (1994). “Darir”, Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) İslam Ansiklopedisi, Cilt 8, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• FINDIKOĞLU, Ziyaettin Fahri (1927). Erzurum Şairleri, İstanbul: Sanayi-i Nefise Matbaası.
• GÜFTA, Hüseyin (2014). Erzurum’un Yüzleri Hazık, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• GÜFTA, Hüseyin (1992). Hazık Mehmet Efendi’nin Hayatı, Edebi Şahsiyeti, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.
• GÜLSOY, Ersin (2000). “Girit Seferleri, Gazavâtnâmeleri ve Özellikleri”, Yeni Türkiye Dergisi, Osmanlı Özel Sayısı III, Yıl: 6, Sayı: 33, Mayıs-Haziran, ss. 640-642.
• İBRAHİMHAKKIOĞLU, Uğur (1998). Erzurumlu İbrahim Hakkı ve İki Torunu Feyyaz Efendi ile Zakir Bey, Ankara: Adalet Matbaacılık.
• İPŞİRLİ, Mehmet (1994). “Duâgû”, Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• KARA, Ömer (2015). Erzurum’un Yüzleri Müderris Ömer Efendi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• KARAHAN, Abdülkadir (1986). Nef’i, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• KARAHAN, Abdülkadir (1992). Nef’i Divanı’ndan Seçmeler, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• KARAHAN, Leyla (1995). Erzurumlu Darir, İstanbul: MEB Yayınları.
• KARAMAĞARALI, Haluk (1971). “Erzurum’daki Hatuniye Medresesi’nin Tarihi ve Banisi Hakkında Mülahazalar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, III, 209-247, Ankara.
• KASIR, Hasan Ali (1999). Erzurum Şairleri, İstanbul: Dergah Yayınları.
• KELEŞ, Reyhan (2016). Erzurum’un Yüzleri İbrahim el Haddâdî, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• KILIÇ, Ümit (2009). “Erzurum’da Cafer Efendi Vakfı”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 41, Erzurum, (173-187).
• KIRKKILIÇ, Ahmet (2015). Erzurum’un Yüzleri İbrahim Hakkı Hazretleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• KONUKÇU, Enver (1992). Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara: Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası Yardım, Araştırma ve Geliştirme Vakfı.
• KONUKÇU, Enver (1989). “Tarihte Erzurum”, Şehr-i Mübarek Erzurum, Ankara: Erzurum Belediyesi Kültür Yayınları.
• KONYALI, İbrahim Hakkı (1960). Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, İstanbul: Erzurum Tarihini Araştırma ve Tanıtma Derneği Yayınları.
• KÖKTEKİN, Kazım (2015). Erzurum’un Yüzleri Kadı Darir, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• KÖPRÜLÜ, Orhan Fuad (1997). “Feyzullah Efendi”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 4, ss. 593-600, Eskişehir: MEB Yayınları.
• KÜÇÜKUĞURLU, Murat ve ÇELİK, Şemsettin (2013). Erzurum Kalesi, İstanbul: Erzurum Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• MACİT, Muhsin (2015). Erzurum’un Yüzleri Zihni, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• MACİT, Muhsin (1996). Erzurumlu Zihnî Divanı (İnceleme-Metin), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• NECİB ASIM (1327). “Osmanlı Tarihi Nüvisleri ve Müverrihleri”, Tarih-i Osman-i Encümeni Mecmuası, Sayı: 8 (1 Haziran 1327), ss. 498-499, İstanbul.
• OKÇU, Naci Sami ve KARABEY, Turgut (1989). “Erzurumlu Şair, Yazar, İlim Adamları ve sanatkârlar”, Şehr-i Mübarek Erzurum, Ankara: Erzurum Belediyesi Yayınları.
• ÖZCAN, Abdülkadir (1993). “Cevâhirü’t-Tevârih”, Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) İslam Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÖZCAN, Özgen (2013). Pious Endowments nd Land In The Seventeenth Century Ottoman Empire: The Vakf Of Şeyhülislam Feyzullah Efendi, Graduate School of Economics and Social Sciences of İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• SERTOĞLU, Mithat (1968). “XVI. Yüzyılda Erzurum”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 8, (Mayıs 1968), ss. 76-80, İstanbul, Menteş Kitabevi.
• SULUOĞLU, Muhammed Hanefi (2015). Erzurum’un Yüzleri Kadızade Mehmet Arif Efendi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• SÜMER, Faruk (1990). Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• TAYŞİ, Mehmet Serhan (1995). “Feyzullah Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) İslam Ansiklopedisi, Cilt 12, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• TURAN, Osman (1993). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• UYLAŞ, Sait (2006). “Erzurumlu Kadızade Mehmet Efendi’nin Kur’ân’a Dair Bir Risalesi”, Nüsha, Yıl. VI, Sayı: 23, Güz, (147-155).
• UYLAŞ, Sait (2015). Erzurum’un Yüzleri Ebû ‘Alî el-Kâlî, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• WOODHEAD, Christine (2000). “İbrahim Mülhemi”, Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) İslam Ansiklopedisi, Cilt 21, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• YILDIRIM, Sefa ve KILIÇ, Ümit (2018). “Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Öğretim”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Nisan 2018, 22(Özel Sayı): (603-627).
• YINANÇ, Mükrimin Halil (1997). “Erzurum”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 4, ss. 345-353, Eskişehir: MEB Yayınları.Emekli İmam Hacı Selahattin Hoca (Çelik)den derlenmiştir. Baba adı: Yusuf, Ana adı: Mihriban, Doğum yeri ve tarihi: Erzurum/Narman – 1933, Derleme tarihi: 22.02.2017.
• KÜÇÜKUĞURLU, Murat (2018). Erzurum Çarşı Pazar, Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları.