Selâhaddîn Eyyûbî’nin Fâtımîlerle İmtihanı: Komplolar ve İsyanlar

Year 2020, Volume: 8 Issue: 2, 456 - 472, 27.10.2020

Serkan Özer

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.775740

Abstract

Selâhaddîn Eyyûbî, Haçlılarla olduğu kadar Fâtımîlerle de mücadele etmiş ve Sünnî İslam’ı Mısır’da hâkim kılmaya çalışmıştır. Fâtımî vezirliğine getirildiği günden itibaren gerekli altyapıyı hazırlayarak tedrîcen Fâtımîlerin gücünü kıran Selâhaddîn, 1169 yılında karşılaştığı ilk tehlikeli komployu bertaraf ederek daha da güçlenmiş ve 10 Eylül 1171 tarihinde Mısır’da Abbâsîler adına hutbe okutarak Fâtımî Devleti’ne son vermiştir. Abbâsîler adına okunan hutbeye o an için herhangi bir tepki oluşmamış; bu olaydan birkaç gün sonra da son Fâtımî halifesi el-Âdid ölmüştür. Ancak 1174 yılına gelindiğinde devleti tekrar kurmak için başarısız bir isyan başlatacak olan Fâtımî taraftarları, bunu 1188-1189 yılında tekrar deneyeceklerdir. 1174 yılındaki isyan, daha önce tecrübe edilen bir kurgudan hareketle Haçlı yardımı alınarak gerçekleştirilmek istenirken; Haçlı tehlikesi bulunmayan ikinci isyana ise kimse iltifat etmemiştir. İlk isyanda soğukkanlı davranan ve isyanın elebaşılarını ortadan kaldıran Selâhaddîn, ikinci isyanda Mısır halkının kendisine olan bağlılığını görerek rahat bir nefes almıştır. İki isyan arasında özellikle Yukarı Mısır merkezli bazı küçük çaplı ayaklanmalar yaşanmışsa da otoritesini tesis eden Selâhaddîn, olaylara hâkim olmakta zorlanmamıştır. Bu makalede Fâtımî taraftarlarının başlattıkları isyanların sebepleri, aktörleri ve sonuçları ile Selâhaddîn Eyyûbî’nin bu isyanlar karşısında verdiği mücadeleler ele alınacaktır.

Keywords

Selâhaddîn Eyyûbî, Fâtımîler, Muteminü’l-Hilâfe, Umâre el-Yemenî, Kenzüddevle

References

• ABÛ’L‐FARAC, Bar Hebraeus Gregory (1999). Abû’l‐Farac Tarihi, Cilt II, çev. Ömer Riza Doğrul, Ankara: TTK.
• AYNÎ, Bedreddîn Mahmûd (2010). Ikdu’l-Cumân fî Târîhi Ehli’z-Zaman el-Asru’l-Eyyûbî, Cilt I-II, tah. Mahmûd Rızık Mahmûd, Kahire: Dârü’l-Kutub ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye.
• DEVÂDÂRÎ, Ebî Bekr Abdullah b. Aybek (1972). Kenzu’d‐Durer ve Câmi’u’l‐Gurer, Cilt VII, tah. Saîd Abdülfettâh Aşûr, Kahire.
• EBÛ ŞÂME, Abdurrahmân b. İsmâil (2002). Kitâbu’r-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye, Cilt I, II, IV, neşr. İbrahim Şemseddîn, Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• EBU’L-FİDÂ, İmâdeddîn İsmâil b. Ali (ty). Kitâbu’l-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, Cilt III, yay. el-Matbaatu’l-Hüseyniyye el-Mısriyye.
• ERNOUL (2019). Ernoul Kroniği Haçlı Seferleri Tarihi Selahaddin Eyyubi ve Kudüs’ün Fethi, çev. Ahmet Deniz Altunbaş, İstanbul: Kronik Kitap.
• İBN HALDÛN, Abdurrahman (2000). Târîh‐i İbn Haldûn Dîvânu’l‐Mubtedâ ve’l‐Haber fî Târîhi’l‐Arab ve’l‐Berber ve Men Âsarahum min Zevî’s‐Sultâni’l‐Ekber, Cilt IV-V, tah. Halil Şihâde‐Süheyl Zekkâr, Beyrut: Dârü’l‐Fikr.
• İBN HALLİKÂN, Ebu’l-Abbas Şemseddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr (1970-1971). Vefeyâtü’l‐Â’yân ve Enbâu Ebnâi’z‐Zamân, Cilt III-IV, tah. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru Sâdır.
• İBN KESÎR, İmâdeddîn Ebu’l-Fidâ İsmail İbn Ömer (1998). el-Bidâye ve’n-Nihâye, Cilt XVI, tah. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Kahire: Dârü’l-Hicr.
• İBN ŞEDDÂD, Behâeddîn (1964). en-Nevâdiru’s-Sultâniyye ve’l-Mehâsinu’l-Yûsufiyye Sîretu Selâhaddîn, tah. Cemâleddîn Şeyyâl, Kahire: Mektebetu’l-Hancî.
• İBN TAĞRÎBERDÎ, Cemâleddîn Ebu’l-Mehâsin Yusuf (1992). en-Nucûmu’z-Zâhire fî Mulûki Mısr ve’l-Kahire, Cilt V-VI, tah. Muhammed Hüseyin Şemseddîn, Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• İBN VÂSIL EL-HAMAVÎ, Cemâleddîn Muhammed b. Sâlim (1953-1957). Muferricü’l-Kurûb fî Ahbâri Benî Eyyûb, Cilt I-II, neşr. Cemâleddîn Şeyyâl, Kahire.
• İBNÜ’L-ESÎR, İzzeddîn Ebu’l-Hasan Ali Muhammed el-Cezerî (1987). İslam Tarihi el-Kâmil fî’t-Târîh Tercümesi, Cilt XI-XII, çev. Abdülkerim Özaydın-Ahmet Ağırakça, İstanbul: Bahar Yayınları. İSFAHÂNÎ, İmâdeddîn Kâtib (1979). Sena’l-Berku’ş-Şâmî, iht. Bundârî, tah. Fethiye Nebravî, Mısır: Mektebetu’l-Hancî.
• MAKRİZÎ, Takıyyüddîn Ahmed b. Ali (1996). İtti’âzu’l-Hunefâ bi-Ahbâri’l-Eimme el-Fâtimiyyîn el-Hulefâ, Cilt III, tah. Muhammed Hilmi Muhammed Ahmed, Kahire. MAKRİZÎ, Takıyyüddîn Ahmed b. Ali (1997). es-Sülûk li-Ma’rifeti Düveli’l-Mülûk, Cilt I, tah. Muhammed Abdülkadir Ata, Beyrut.
• MAKRİZÎ, Takıyyüddîn Ahmed b. Ali (1998). el-Mevâiz ve’l-İtibâr bi-Zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr, Cilt I, tah. Muhammed Zeynuhum-Medîha eş-Şarkâvî, Kahire.
• NUVEYRÎ, Şıhâbeddîn Ahmed b. Abdulvehhâb (2004). Nihâyetü’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb, Cilt XXVIII, tah. Necîb Mustafa Fevvâz-Hikmet Kaşlî Fevvâz, Beyrut.
• SAFEDÎ, Selâhaddîn Halil b. Aybek (2000). Kitâbu’l‐Vâfî bi’l‐Vefeyât, Cilt XXIV, tah. Ahmed el‐Arnavud‐Türkî Mustafa, Beyrut. SIBT İBNÜ’L‐CEVZÎ, Şemseddîn Ebu’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu (2013). Mir’âtu’z‐Zamân fî Tevârîhi’l‐Â’yân, Cilt XXI, tah. İbrahim Zeybek, Beyrut: Dârü’r‐Risâleti’l‐Âlemiyye.
• WILLERMUS (2019). Willermus Tyrensis’in Haçlı Kroniği, III, (1143-1184), Haçlılar Türkler Karşısında, Tercüme ve Notlar: Ergin Ayan, İstanbul: Kronik Kitap.
• YÂKUT B. ABDULLAH EL-HAMAVÎ, er-Rûmî el-Bağdâdî (1977). Mu‘cemü’l-Büldân, Cilt IV, Beyrut: Dâru Sâdır. Araştırmalar.
• AYDIN, Yunus Emre (2019). “Selâhaddîn Eyyûbî’nin Mısır’daki Faaliyetleri ve Fâtımîler Devletinin Sonu”, Selâhaddîn Eyyûbî ve Dönemi, ed. Abdulhalim Oflaz, ss. 137-158, İstanbul: Hiperyayın.
• AZZAM, Abdul Rahman (2015). Selahaddin Eyyûbi, çev. Pınar Arpaçay, İstanbul: Alfa Yayınları.
• BARAN, İlhan (2017). Büyük Selçuklu ve Eyyubiler’de Siyaset Eksenli Sünni Faaliyetler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı İslam Mezhepleri Bilim Dalı, Diyarbakır.
• BECKER, C. H. (1978). “Asvan”, MEB İslam Ansiklopedisi, Cilt I, ss. 693-694, İstanbul: MEB Yayınları.
• BEYYÜMİ, Ali (2005). Kuruluş Devrinde Eyyübîler (Selahaddin Eyyübî’nin Devleti), çev. Abdulhadi Timurtaş, İstanbul: Kent Yayınları.
• BOSTAN, İdris (1991). “Asvan”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt III, ss. 506, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• DAFTARY, Farhad (2005). İsmaililer Tarihleri ve Öğretileri, çev. Erdal Toprak, İstanbul: Doruk Yayınları.
• GÜRBÜZ, Osman (2012). “İktidara Uzanan Yolda Eyyûbî Ailesinin Serüveni”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 48: 387-405.
• HINDLEY, Geoffrey (2011). Bir İslam Kahramanı Selahaddin, çev. Süleyman Genç, İstanbul: Doruk Yayınları.
• KAVAS, Ahmet (2008). “Saîd”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 35, ss. 544-546, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• KILIÇ, Mustafa (2012). “Umâre el-Yemenî, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 42, ss. 145-146, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• KRAMERS, J. H. (1977). “Kûs”, MEB İslam Ansiklopedisi, Cilt VI, ss. 1026, İstanbul: MEB Yayınları. LEV, Yaacov (1999). Saladin in Egypt, USA: Brill.
• LYONS, Malcolm Cameron & D. E. P. JACKSON (2018). Selahattin Eyyubi Din Savaşları Siyaseti, çev. Aydın Çavdar, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• MÖHRİNG, Hannes (2008). Salaheddin Eyyubi 1138-1193, çev. Ayşe Dağlı, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• MUSTAFA, Şâkir (1998). Salâhuddîn el-Fârisu’l-Mucâhid ve’l-Meliku’z-Zâhidu’l-Mufterâ Aleyh, Dımeşk: Dâru’l-Kalem.
• MÜELLİFİ YOK (1977). “Kıft”, MEB İslam Ansiklopedisi, Cilt VI, ss. 676-677, İstanbul: MEB Yayınları.
• OFLAZ, Abdulhalim (2016). “Eyyûbî Ailesinin İlk Dönem Tarihleri”, Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7: 37-60.
• OFLAZ, Abdulhalim (2018). “Nûreddîn Zengî'nin, Salâhaddîn Eyyûbî Eliyle Gerçekleşen Hayalleri”, Journal of Islamicjerusalem Studies, 18 (3): 19-34.
• ÖZER, Serkan (2018). “Haçlı-Bizans Müttefik Ordusunun Dimyât Kuşatması (1169)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 63: 499-513.
• ÖZER, Serkan (2019). “Mısır’ın Hâkimiyeti İçin Verilen Mücadeleler (1161-1169)”, Tarihin Peşinde, 22: 385-417.
• ÖZTÜRK, Murat (2019). “Sicilya Normanlarının Doğu Akdeniz’deki Bahrî Faaliyetleri 549-584 (1154-1189)”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 14: 195-228.
• POLAT, Yusuf (2019). “Geçmişten Günümüze Batı’da Selâhaddîn Eyyûbi Algısı”, Selâhaddîn Eyyûbî ve Dönemi, ed. Abdulhalim Oflaz, ss. 249-263, İstanbul: Hiperyayın.
• RUNCIMAN, Steven (1992). Haçlı Seferleri Tarihi, Cilt II, çev. Fikret Işıltan, Ankara: TTK.
• SALLÂBÎ, Ali Muhammed (2016). Eyyübi Devleti Selahaddin Eyyübi ve Kudüs’ün Yeniden Fethi, trc. Serafettin Şenaslan, İstanbul: Ravza Yayınları.
• SEYYÎD, Eymen Fuad (1992). ed-Devletü’l-Fâtımiyye fî Mısır Tefsîr Cedîd, Kahire.
• ŞANKITİ, Muhammed b. el-Muhtar (2012). Haçlı Savaşlarının Etkisi Altında Sünni-Şii İlişkileri, çev. İdris Çakmak, İstanbul: Mana Yayınları.
• ŞEŞEN, Ramazan (1987). Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet, İstanbul: Çağ Yayınları.
• ŞEŞEN, Ramazan (2018). Selâhaddin Eyyûbi ve Dönemi, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• TURAN, Abdulkadir (2018). Nûreddin Mahmud Zengî ve Devri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Sakarya.
• YAZILITAŞ, Nihat (2005). “Fâtımî Ordusunu Meydana Getiren Etnik Unsurlar”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 28: 189-210.
• YÜREKLİ, Tülay (2017). “Zengiler ve Eyyûbîlerde İstihbarat”, Türkiyat Mecmuası, 27 (2): 293-311.