İmparatorluktan Cumhuriyete: Meşrutiyet Deneyimi

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 415 - 430, 27.10.2025

Fatih Akyüz

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1688469

Abstract

Osmanlı İmparatorluğu’nda Meşrutiyet dönemi modernleşme ve demokratikleşme çabalarının yoğunlaştığı bir zaman dilimidir. Bu dönemde anayasal monarşi tecrübesi yaşanmış ve parlamento kurulmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nda mutlak monarşiden anayasal monarşiye geçişin sembolü olan Meşrutiyet’in ilanı ve Kanun-ı Esasi’nin yürürlüğe girmesi, sınırlı da olsa halkın yönetime katılımı açısından önemli bir dönüm noktası olmuştur. Bununla birlikte bu dönem siyasi istikrarsızlıklar ve farklı ideolojilerin çatışmalarıyla da ön plana çıkmıştır. İttihad ve Terakki Cemiyeti gibi örgütlerin yükselişi, farklı ideolojilerin etkileşimi ve bunların Meşrutiyet dönemindeki siyasi olaylara etkisi en evvel zikredilmesi gereken konulardandır. Bu çalışmada özellikle I. Meşrutiyet’in kısa sürmesinin ve II. Meşrutiyet dönemindeki siyasi çekişmelerin sebepleri devletin iç ve dış sorunları bağlamında ele alınmaya çalışılmış, Meşrutiyet döneminde filizlenen düşüncelerin ve yaşanan hadiselerin Cumhuriyet’in temel niteliklerinin şekillenmesinde önemli bir rol oynadığı ortaya konulmuştur. Makale, Osmanlı’nın son dönemlerindeki siyasi ve toplumsal dönüşümü anlamanın Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş sürecini daha iyi kavramada kritik bir öneme sahip olduğunu savunmaktadır. Kuşkusuz Meşrutiyet dönemi, imparatorluktan Cumhuriyet’e geçişte yaşanan sancılı ve karmaşık sürecin önemli bir evresini temsil etmektedir. Söz konusu çalkantılı ve hassas dönemin hususiyetlerini ön plana çıkarma gayretindeki bu metin, Meşrutiyet tecrübesinin Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde önemli bir dönüm noktası olduğunu belirtmekte ve Meşrutiyet’in hem imparatorluğun çöküşünü hızlandıran dinamikleri barındırdığını hem de Cumhuriyet’in doğuşuna katkı sağlayan bir geçiş olduğunu savunmaktadır.

Keywords

Meşrutiyet , Cumhuriyet , İttihad Terakki , anayasal monarşi.

From Empire to Republic: The Meşrutiyet Experience

Abstract

The Meşrutiyet Era in the Ottoman Empire constituted a period in which endeavors toward modernization and democratization reached a significant intensity. Within this framework, the empire experienced constitutional monarchy for the first time, and a parliamentary institution was established. The proclamation of the constitutional monarchy and the promulgation of the Kanun-ı Esasi -which symbolized the transition from absolute to constitutional monarchy- marked a crucial turning point, as they enabled, albeit in a limited manner, the participation of the populace in governance. At the same time, however, this era was also characterized by political instability and the contestation of divergent ideological currents. The ascendancy of organizations such as the İttihad Terakki, the interplay of various ideological movements, and their repercussions on the political trajectory of the Meşrutiyet Era constitute central themes of inquiry. This study specifically examines the brevity of the I. Meşrutiyet Era and the political rivalries that dominated the II. Meşrutiyet Era within the broader context of the empire’s domestic and international challenges. It argues that the intellectual currents and political developments that took root during this period played a formative role in shaping the foundational principles of the Turkish Republic. The article argues that understanding the political and social transformation in the late Ottoman period is of critical importance in better understanding the founding process of the Republic of Turkey. Undoubtedly, the Meşrutiyet Era represents a pivotal stage in the protracted and complex transition from empire to republic. This analysis seeks to emphasize the salient features of that turbulent and delicate juncture, positing that the constitutional experiment was both an inflection point that accelerated the decline of the empire and, simultaneously, a transitional phase that laid the groundwork for the emergence of the republic.

Keywords

Meşrutiyet , rebuplic , İttihad Terakki , constitutional monarchy.

References

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), 3462/259604.
• BOA, Dahiliye Kısm-ı Adli Kalemi (DH. EUM. KADL), 17/18.
• BOA, İrade-Dahiliye (İ. DH), 1467-48. 1480/34. 1489/26, lef 3.
• BOA, Kıbrıs Milli Arşivi Fetva Eminliği Evrakı (KB. MAA. FE), 6/42/4/1.
• BOA, Meclis-i Vükela Mazbataları (MV), 125/71. 126/18. 126/53. 126/63. 127/3. 129/38.
• BOA, Teftişat-ı Rumeli Kosova Evrakı (TFR. I. KV), 206/20503. 206/20505.
• BOA, Teftişat-ı Rumeli Manastır Evrakı (TFR. I. MN), 174/17369.
• BOA, Teftişat-ı Rumeli Selanik Evrakı (TFR. SL), 192/19196. 192/19200.
• BOA, Yıldız Hususi Maruzat (Y. A. HUS), 523/159.
• BOA, Zabtiye (ZB), 353/72.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Milli Saraylar Arşivi (MSA), K264 (15)-3/8. K264 (15)-3/25.
• Derviş Vahdetî. (1909, 14 Nisan). Halife-i İslam Abdülhamid Han Hazretlerine Açık Mektub. Volkan, 1.
• Ahmad, F. (1999). İttihat ve Terakki 1908-1914 (5. baskı). Kaynak Yayınları.
• Akyıldız, A. (2003). Meclis-i Mebûsan. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 28, ss. 245-247). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Akşin, S. (2015). 31 Mart olayı (4. baskı). İmge Kitabevi.
• Artuç, N. (2008). II. Meşrutiyet’in ilanı. Doğu Batı Düşünce Dergisi, 1(45), 65-82.
• Beydilli, K. (2013). Yeni Osmanlılar Cemiyeti. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 43, ss. 430-433). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Davison, R. H. (2005). Osmanlı İmparatorluğu’nda reform 1856-1876 (Osman Akınhay, Çev., 2. baskı). Agora Kitaplığı.
• Georgeon, F. (2006). Sultan Abdülhamid (Ali Berktay, Çev.). Homer Kitabevi.
• Göl, H. (2022). Millî Mücadele sonunda Hürriyet ve İtilaf Fırkasının dağılması ve liderlerinin akıbeti. İçinde S. Nurdan & M. Özler (Haz.), IX. XVIII. Türk Tarih Kongresi bildirileri (ss. 335-357). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Güneş, İ. (1992). 1912 seçimleri ve Eskişehir’de meydana gelen olaylar. Belleten, 56(216), 459-482.
• Hanioğlu, M. Ş. (2001). Jön Türkler. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 23, ss. 584-587). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hobsbawm, E. J. (2003). Devrim Çağı 1789-1848 (Bahadır Sina Şener, Çev. 3. baskı). Dost Kitabevi.
• Kaluç, Ş. (2009). Osmanlı Ahrar Fırkası’nın kuruluşu, faaliyetleri ve sonu. Liberal Düşünce Dergisi, (54), 191-227. Kanun-ı Esasi. (1327). Sabah Matbaası.
• Kansu, A. (2016). İttihadcıların rejim ve iktidar mücadelesi 1908-1913 (Selda Somuncuoğlu, Çev.). İletişim Yayınları.
• Kaya, G. (2015). Bürokratik nüfûza karşı monarşik egemenliği yeniden kurgulamak üzerine bir girişim: Mahmud Nedim Paşa’nın görüşlerinde ahlâk ve devlet idaresi. OTAM, (38), 55-94.
• Koçak, C. (1985). Meşrutiyet’te Heyet-i Âyan ve Heyet-i Mebusan. İçinde Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (Cilt 4, ss. 961-973). İletişim Yayınları.
• Kurşun Z., & Kahraman K. (1994). Derviş Vahdetî. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 9, ss. 198-200). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mardin, Ş. (2017). Jön Türklerin siyasî fikirleri 1895-1908 (21. baskı). İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2009). Yeni Osmanlı düşüncesi. İçinde T. Bora & M. Gültekingil (Eds.), Cumhuriyet’e devreden düşünce mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in birikimi (ss. 42-53). İletişim Yayınları.
• Mustafa Fazıl Paşa. (1326). Paris’den bir mektub. Artin Asadoryan Matbaası.
• Ortaylı, İ. (2003). İmparatorluğun en uzun yüzyılı (16. baskı). İletişim Yayınları.
• Ortaylı, İ. (1985). Osmanlı Devleti ve Meşrutiyet. İçinde Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (Cilt 4, ss. 953-960). İletişim Yayınları.
• Özcan, A. (2001). İttihâd-ı Muhammedî Cemiyeti. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 23, ss. 475-476). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özcan, A. (2007). Otuzbir Mart Vakası. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 34, ss. 9-11). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Shaw S. J. & Shaw E. K. (2006). Osmanlı İmparatorluğu ve modern Türkiye (Mehmet Harmancı, Çev. 2. baskı, Cilt 2). E Yayınları.
• Sümer, Ç. (2023). Düzenini arayan Osmanlı: Eski rejimden Meşrutiyet’e Osmanlı’da siyasal çatışma ve rejimler. Yordam Kitap.
• Tepekaya, M. (2013). Selanik vilayeti, Almanya ve Fransa konsoloslarının öldürülmesi olayı (6 Mayıs 1876). Belleten, (77), 1031-1070.
• Tunaya, T. Z. (1998). Türkiye’de siyasal partiler: İkinci Meşrutiyet Dönemi (Cilt 2). İletişim Yayınları.
• Tunaya, T. Z. (2016). Türkiye’nin siyasî hayatında Batılılaşma hareketleri (3. baskı). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi. (2023). Nutk-ı hümayun: Padişahların Meclis-i Umumiyi açış konuşmaları 1877-1920. TBMM Basımevi.
• Yazıcı, N. (2000). İbret. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 21, ss. 368-370). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Zeyrek, S. (2013). II. Meşrutiyet Dönemi’nde iktidar-muhalefet çekişmeleri üzerine genel bir bakış. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2), 25-58.
• Zürcher, E. J. (2009). Modernleşen Türkiye’nin tarihi (Yasemin Saner, Çev. 24. baskı). İletişim Yayınları.
• Zürcher, E. J. (2016). Millî Mücadelede İttihatçılık (Nüzhet Salihoğlu, Çev. 9. baskı). İletişim Yayınları.