Belâgatın Cerh ve Ta‘dîl İlmine Etkisi

Yıl 2024, Sayı: 13, 272 - 295, 31.12.2024

Necip Sefa Demir

https://doi.org/10.61218/hadith.1563603

Öz

Dirâyetü’l-hadîs ilimlerinin belâgat ile ilişkisinin oldukça fazla olduğu görülmektedir. Rivâyetü’l-hadîs, Resûlullah’ın (s.a.s.) sözlerini, fiillerini, takrîrlerini, vasıflarını ve farklı durumlar karşısında takındığı tavırlarını, bunların zabt ve rivâyet edilişini; dirâyetü’l-hadîs ise en genel tanımıyla sened ve metin durumlarını anlamaya imkân veren kaideler ilmidir. Bunun yanında metin tenkidi esaslarını da kapsamına aldığından muhaddislerin sadece senedle meşgul olduklarını ve metni ihmal ettiklerini düşünmek eksik ve yanlış bir değerlendirmedir. Eskiden beri hadîs ve belâgat ilişkisi, özellikle hadîs metinlerinin doğru anlaşılması noktasında olmuş olsa da senedi ilgilendiren râvî değerlendirmelerinde (cerh/ta‘dîl) de oldukça fazla olduğu görülmektedir. Bu bağlamda cerh ve ta‘dil ilmi belâgat nazarıyla incelenmiş ve özellikle râvî değerlendirmeleri olarak bilinen pekçok tevsîk veya cerh ifadesinin aslında belâgî inceliklerle dolu olduğu hatta belâgat bilgisi olmaksızın bunların doğru ve maksadına uygun olarak anlaşılamayacağı tespit edilmiştir. Cerh/ta‘dîl ve belâgat ilimlerinin etkileşimini konu edinen bu çalışma üç başlıkta ele alınmıştır. Bunlar; iki ilmin genel ilişkisi, ta‘dîl ifadelerinde belâgî sanatlar ve cerh ifadelerinde belâgî sanatlar şeklinde ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadîs, Belâgat, Cerh, Ta ’dîl, Mecâz

The Impact of Rhetoric on The Science of al-Jarḥ wa-l-Taʿdīl

Öz

It is seen that the sciences of Dirāyat al-ḥadīth are very much related to rhetoric. Rivāyah al-hadīth is the science of principles that enable us to understand the words, actions, taqrīr, qualities, and attitudes of the Messenger of Allah (s.a.s.) in different situations, as well as their recitation and narration; while dirāyah al-hadīth, in its most general definition, is the science of principles that enable us to understand the sened and textual situations. Since it also includes the principles of textual criticism, it is an incomplete and incorrect assessment to think that muhaddithis were only concerned with the senad and neglected the text. Although the relationship between hadīth and eloquence has been especially in the correct understanding of hadīth texts since ancient times, it is seen that there is also a great deal in the evaluations of the qāwīs (al-Jarḥ/al-Taʿdīl) that concern the script. In this context, the science of al-Jarḥ and Taʿdīl has been examined from the point of view of rhetoric, and it has been determined that many expressions of tawsīq or al-Jarḥ, especially those known as the evaluations of the qāwīs, are actually full of rhetorical subtleties, and that they cannot be understood correctly and in accordance with their purpose without knowledge of rhetoric. This study, which deals with the interaction of the sciences of al-Jarḥ/al-Taʿdīl and rhetoric, is organized under three headings. These are the general relationship between the two sciences, rhetorical arts in al-Taʿdīl statements, and rhetorical arts in al-Jarḥ statements.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Rhetoric, al-Jarḥ, al-Taʿdīl, Metaphor

تأثير البلاغة على علم الجرح والتعديل

Öz

تُعد علوم الحديث أساسًا منقسمًا إلى فرعين رئيسيين، يُعرفان بـ "رواية الحديث" و"دراية الحديث".رواية الحديث تعنى بتحديد أقوال النبي صلى الله عليه وسلم وأفعاله وتقريراته وأوصافه وسلوكياته في مواجهة المواقف المختلفة، وكذلك ضبط هذه الأقوال ونقلها كما هي. أما دراية الحديث فتهتم بتقييم الحديث من حيث السند والمتن، لتحديد صحته وفهم مضمونه. باختصار، علم رواية الحديث يركز على الحفاظ على نص الحديث وسنده ونقله إلى الآخرين، بينما علم دراية الحديث يتجاوز ذلك ليدرس صحة الأحاديث ومعانيها.وعليه، فإن القول بأن المحدثين انشغلوا بالسند فقط وأهملوا نقد المتن دون النظر إلى علم دراية الحديث يُعتبر حكمًا ناقصًا وغير دقيق، لأن علم دراية الحديث يشمل أسس نقد المتن أيضًا.
ومن علوم الحديث التي تُعنى بتقييم كل من ينقل الحديث، سواء كان أهلاً لذلك أم لا، علم الجرح والتعديل. ويرتبط هذا العلم خصوصًا بجانب السند. ولكن الدراسة الحالية تسلط الضوء على علاقة علم الجرح والتعديل بعلم البلاغة. فمن خلال البحث المتأني في المصادر، يتضح أن لعلوم دراية الحديث علاقة قوية جدًا بعلم البلاغة. علم البلاغة، الذي يجمع بين علوم المعاني والبيان والبديع، يهتم بمطابقة الكلام لمقتضى الحال، أي بأسلوب التصرف والتعبير عن المواقف المختلفة. وعلى الرغم من أن العلاقة بين الحديث والبلاغة تركزت قديمًا على فهم نصوص الحديث بشكل صحيح، إلا أنها تظهر بوضوح في تقييم الرواة (الجرح والتعديل) أيضًا. فكل ناقد يكون لحالته وتصرفه وطريقته في التعبير أثرٌ كبير على قيمة تعبيره الأدبي، كما أن الأسلوب البلاغي المستخدم في عبارات التوثيق أو الجرح يُساهم في فهمها بشكل صحيح وملائم للغرض المقصود. الدراسة الحالية التي تبحث في تأثير علم الجرح والتعديل على البلاغة تتناول الموضوع في ثلاثة محاور: العلاقة العامة بين العلمين، الفنون البلاغية في عبارات التعديل، والفنون البلاغية في عبارات الجرح.

Anahtar Kelimeler

الحديث, البلاغة, الجرح, التعديل, المجاز

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. Beyrut, 1405.
• Ahmet Cevdet. Belâgat-ı Osmâniyye. İstanbul: Âsitâne, 1310.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl el-. Cemheretü’l-emsâl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Âşıkkutlu, Emin. “Cerh ve Taʿdîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: M.ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 7. Basım, 2013.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Tespit Yöntemi Hadis Usulü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Bâtâhir, Dr. İbn Îsâ. el-Belâgatü’l-Arabîyye mükaddimât ve tatbiât. Dâru’l-Kütübi’l-Cedîdi’l-Müttehide, 2008.
• Bolelli, Nusrettin. Belâgat - Arap Edebiyatı. İstanbul: M.ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 4. Baskı., 2006.
• Bulut, Ali. Belâgat Meânî-Beyân-Bedîʿ. İstanbul: M.ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
• Cârim, Ali el- - Emin, Mustafa. el-Belâgatü’l-vâdıha. Dımeşk/Suriye: Müesseseti’r-Risâleti Nâşirûn, 2014.
• Cemmâîlî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Abdülganî b. Abdilvâhid b. Alî el-Makdisî el-. el-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Şâdî b. Muhammed. Kuveyt: Şeriketu Ğırâs, 1. Basım, 2016.
• Cürcânî, Abdülkâhir el-. Delâilü’l-iʿcâz. thk. Mahmûd Muhammed Şakir. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1. Baskı., 1991.
• Cürcânî, Abdülkâhir el-. Esrârü’l-belâga. thk. Mahmûd Muhammed Şakir. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1. Baskı., 1991.
• Erul, Bünyamin. “Taʿn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Hacı Ahmed Hulusi vd. Ehter-i Kebîr. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1310.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah - Çelebi, Rabiha. Teshîlu’l-belâga. İzmir, 1996.
• Hafâcî, Saîd b. Sinân el-. Sırru’l-fesâha. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1994.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullâh b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî duʿafâʾi’r-ricâl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Muhammed Muavvid. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerh ve’t-taʿdîl. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maarifi’l-Osmâniyye, 1. Basım, 1952.
• İbn Fâris, Zekeriyya Ebu’l-Hüseyn Ahmed. es-Sâhibî fî fıkhi’l-lüga. thk. Ömer Faruk. Beyrut: Mektebetü’l-Maârif, 1992.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed. Telhîsü’l-habîr fî tahrîci ehâdîssi’r-râfiʿiyyi’l-kebîr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1989.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân (Ali b. Balaban el-Fârisî’nin tertibi). thk. Şuayb el-Arnâût. Beyrut - Lübnan: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1988.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Kitâbü’l-mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’d-duʿafâʾ ve’l-metrûkîn. thk. Mahmûd İbrahim Zâyed. Halep: Dârü’l-Vaʿy, 1975.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Kitâbü’s-sikât. thk. Muhammed Abdülmuîd Hân. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maarifi’l-Osmâniyye, 1. Basım, 1973.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Edebü’l-Kâtib. thk. Muhammed ed-Dâlî. Müessesetü’r-Risâle, ts.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-Maʿârif. thk. Servet Ukâşe. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 2. Basım, 1992.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs. thk. Ebû Üsâme Salim b. Îdu’l-Hilâl. Riyâd: Dâru İbn Kayyim - Dâru İbn Affân, 3. Baskı., 2012.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• İbnü’l-Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh. Lümaʿu’l-edille fî usûli’n-nahv. thk. Saîd el-Efğânî. Dımeşk: Matbaatü’I-Câmiati’s-Sûriyye, 1957.
• İbnü’l-Esîr Mecdüddîn, Ebü’s-Seâdât el-Mübârek b. Esîriddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Ahmed b. Muhammed el-Harrât. Mekke: Dâru’l-Minhâc, 3. Basım, 2022.
• İbnü’l-Esîr Ziyâüddîn, Ebü’l-Feth Nasrullâh b. Muhammed b. eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Meselü’s-sâir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâir. thk. Ahmed el-Hûfî - Bedevî Tabâne. Kahire: Dâru Nehdati Mısr, ts.
• İbnü’l-Muʿtez, Abdullah. Dîvânu İbnü’l-Muʿtez. thk. Kerem el-Bustânî. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbnü’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. İshâk es-Sikkît. Islâhu’l-mantık. thk. Muhamme Murʿib. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1. Basım, 2002.
• Kazvînî, el-Hatîb Muhammed b. Abdurrahman el-. el-Îzâh fî ʿulûmi’l-belâga. thk. Muhammed el-Hafâcî. Beyrut, 1980.
• Kazvînî, el-Hatîb Muhammed b. Abdurrahman el-. Telhîs. çev. Sadi Çöğenli v.d. İstanbul, 2001.
• Kazvînî, el-Hatîb Muhammed b. Abdurrahman el-. Telhîsü’l-miftâh. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2012.
• Lâdikî, Muhammed Tâhir el-. el-Mübessat fî ulûmi’l-belâga (el-meânî ve’l-beyân ve’l-bedîʿ). Saydâ - Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2013.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî el-. er-Refʿ ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-taʿdîl. thk. Abdülfettah Ebû Ğudde. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 2013.
• Merâğî, Ahmed Mustafa el-. ʿUlûmu’l-belâga. Beyrut, 1984.
• Meydânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Muhammed el-. Mecmaʿu’l-emsâl. thk. M. Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: Matbaatü’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1374.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf el-. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Maruf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1970.
• Mustafa, İbrâhim vd. el-Muʿcemu’l-vesît. el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Özdemir, Veysel. “Cerh-Ta’dîl İlminde Müteşeddit ve Mütesâhil Âlimler Değerlendirmelerinden İstifâdede Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (Aralık 2024), 128-175.
• Özsoy, Abdulvahap. Hadis Tenkidi Sahabe ve Tabiun Dönemi. Beka Yayınları, 2016.
• Râmhürmüzî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Abdirrahmân b. Hallâd er-. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâʿî. thk. Muhammed Acâc el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 3. Basım, 1984.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer er-. Nihâyetü’l-îcâz fi dirâyeti’l-iʿcâz. thk. Nasrullah Hacımüftüoğlu. Beyrut: Dâru Sâdır, 1. Basım, 2004.
• Saraç, M. A. Yekta. Klasik Edebiyat Bilgisi Belâgat ve Biçim-Ölçü-Kafiye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl es-. Simârü (semerü)’l-kulûb fi’l-muzâf ve’l-mensûb. Kâhire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed es-. Fethu’l-muğîs bi-şerhi elfiyyeti’l-hadîs li’l-ʿIrâkî. thk. Ali Hüseyin Ali. Mısır: Mektebetü’s-Sünne, 1. Basım, 2003.
• Sekkâkî, Ebû Yaʿkûb Yûsuf es-. Miftâhu’l-ʿulûm. thk. Naîm Zerzûr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-. el-İktirâh fî ʿilmi usûli’n-nahv. thk. Ahmet Suphi Furat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1975.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvâz Ahmed Zemerlî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2011.
• Tahânevî, Muhammed b. Ali et-. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn. thk. Ahmet Hasan Besec. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Tâhirü’l-Mevlevî, Olgun. Edebiyat Lügatı. thk. Kemâl Edip Kürkçüoğlu. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn Mesʿûd b. Fahreddîn et-. el-Mutavvel ale’t-telhîs. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1981.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn Mesʿûd b. Fahreddîn et-. Muhtasaru’l-meânî. Beyrut, 1965.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadîs Terimleri Sözlüğü. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1. Basım, 1992.
• Yesûî, Luvîs Ma‘lûf el-. el-Müncid. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 20. Basım, 1986.
• Yücel, Ahmet. Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi (Hicri İlk Üç Asır). İstanbul: İFAV, 2. Basım, 2014.
• Yücel, Ahmet. Hadis İlminde Tenkit Terimleri. İstanbul: M.ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Yücel, Ahmet. Hadis Sözlüğü. İstanbul: İFAV, 1. Basım, 2020.
• Zebîdî, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Abdürrezâk el-Hüseynî ez-. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Kollektif. Dârü’l-Hidâye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî ez-. Mîzânü’l-iʿtidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. Beyrut - Lübnan: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî ez-. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnâût v.d. Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî ez-. Tezhîbu tehzîbi’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Guneym Abbas Guneym - Mecdî Seyyid Emîn. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 2004.
• Zencîr, Muhammed Rif’at Ahmed. Dirâsât fi’l-belâgati’n-nebeviyye eş-şerîfe. Dubai - İmârât: Câizet-ü Dubai ed-Devliyye li’l-Kur’ân el-Kerîm, 1. Basım, 2015.
• Zeydân, Abdülkerîm - Abdullah, Abdülkahhâr Dâvûd. ʿUlûmü’l-hadîs. Beyrut - Lübnan: Müessesetu’r-Risâleti Nâşirûn, 1. Basım, 2008.