الحكمة من ضبط المعاملات المالية وتأصيل المبادئ الحاكمة لها في ضوء السنة النبوية

Yıl 2025, Sayı: 14, 404 - 439, 31.07.2025

Ayman Aldoorı

https://doi.org/10.61218/hadith.1611603

Öz

جاءت هذه الدراسة لتسلط الضوء على الحكمة من ضبط المعاملات المالية في ضوء السنة النبوية والمتمثلة بحماية الناس من الضرر الناتج من الخصومات والمنازعات في طرق تحصيله وإنفاقه، وحماية المسلمين من أكل أموال الآخرين بالباطل، والمحافظة على المال وتنميته، كما حددت الدراسة القوانين والمبادئ التي تضبط تلك المعاملات المالية لتكون حاكمة عليها وذلك عن طريق استخدام المنهج الاستقرائي في البحث عن نصوص السنة النبوية التي تتحدث عن ضوابط ومبادئ المعاملات المالية، والمنهج التحليلي الوصفي في وصف وتحليل تلك المبادئ، ومن أبرز تلك المبادئ : أن الأصل في العقود والتصرفات الجواز ما لم يثبت دليل تحريمها، وأن الرضا هو الأساس في صحة العقود، وأن كل عقد يدخله الربا فهو محرم شرعًا، وأن الخراج بالضمان، وأن الوفاء بالعقود والشروط من أهم القواعد الحاكمة، وأن حفظ الأمانات وتنميتها قاعدة مهمة تجب على جميع المؤسسات المالية، وأن محاربة الفساد وأكل المال بالباطل من أبرز المقاصد العامة للشريعة الإسلامية، ومن أبرز نتائج الدراسة: أن السنة النبوية اهتمت بالحفاظ على المال وتحري الطرق الشرعية في كسبه وإنفاقه وطرق تنميته، كما أنها وضعت قوانين ومبادئ ومعايير تضبط المعاملات المالية ضبطًا دقيقًا لتكون حاكمة عليها.

Anahtar Kelimeler

الحديث , المعاملات المالية , الحِكمة , المبادئ , الحاكمة

The Wisdom Behind Regulating Financial Transactions and Establishing Governing Principles in Light of the Prophetic Tradition

Öz

This study aims to highlight the wisdom behind regulating financial transactions in light of the Prophetic Sunnah. It focuses on protecting individuals from harm caused by disputes over methods of earning and spending wealth, preventing unjust consumption of others’ property, and preserving and growing wealth. The study identifies the laws and principles that govern financial dealings, using the inductive method to examine hadiths related to financial ethics and the descriptive-analytical method to explain these principles. Among the key principles discussed are: the general permissibility of contracts unless there is evidence of prohibition; mutual consent as a foundation for the validity of contracts; the prohibition of any contract involving usury (ribā); the principle that liability entails the right to profit (al-kharāj bi al-ḍamān); the necessity of fulfilling contracts and conditions; the duty of financial institutions to safeguard and grow entrusted assets; and the importance of combating corruption and unjust wealth acquisition as a major objective of Islamic law. The study concludes that the Prophetic Sunnah gives significant attention to preserving wealth and ensuring that financial transactions are conducted through lawful, ethical, and well-regulated means.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , Financial Transactions , Wisdom , Principles , Governing

Peygamber'in Sünneti Işığında Mali İşlemlerin Kontrol Edilmesi ve Bunlara İlişkin Esasların Belirlenmesinin Hikmeti

Öz

Bu akademik çalışma, İslam'ın temel kaynaklarından biri olan Nebevî sünnetin, mali işlemleri düzenleme konusundaki hikmetli yaklaşımını kapsamlı şekilde ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışmada, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) uygulamaları ve hadisleri çerçevesinde, ekonomik ilişkileri düzenleyen prensiplerin birey ve toplum üzerindeki etkileri ele alınmıştır. Bu bağlamda, sünnetin mali işlemler üzerindeki etkisi şu yönlerden analiz edilmiştir:
1. İnsanları zarardan ve ihtilaflardan koruma amacı: Peygamber Efendimiz (s.a.v.), sosyal düzenin ve ekonomik güvenliğin sağlanması için “ضَرَرَ وَلاَ ضِرَارَ لاَ - Zarar vermek de yoktur, zarara zararla karşılık da yoktur” şeklindeki temel kaideyi ortaya koymuştur. Bu ilkeye dayanarak, bireylerin hem kendilerine hem de başkalarına maddi zarar vermesini engelleyecek çeşitli uygulamaları yasaklamıştır. Örneğin; bir satıcının başka bir satıcının müşterisini aldatarak onun üzerinden satış yapması (bey’ ale’l-bey’), şehirlinin köylü adına satış yapması (el-hâdir li’l-bâdî), fiyat yükseltmek için sahte müşteri rolü oynanması (Neceş), sütü sağılıp eksiltilmiş hayvanın dolu gösterilerek satılması (Musarrâ), kira ödemelerinin keyfi şekilde ertelenmesi gibi uygulamalar sünnet tarafından açıkça yasaklanmıştır. Bu yasaklar, ekonomik işlemlerde adaletin ve şeffaflığın sağlanmasına hizmet etmektedir ve aynı zamanda bireylerin haklarını teminat altına almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Mali İşlemler , Hikmet , Kanunlar , Kontrol

Kaynakça

• Begavî, Ebû Muhammed Hüseyin b. Mes‘ûd b. Ferrâ . Me‘âlimu’t-tenzîl fi tefsîri’l-Kur’an. thk: Abdürrezzak el-Mehdî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1999.
• Begavî, Ebû Muhammed Hüseyin b. Mes‘ûd b. Ferrâ .şarḥ al-Sunnah. thk: şuʻayb alʼrnʼwṭ-mḥmd Zuhayr al-şâwîş. Dimaşk: al-Maktab al-Islâmî, 1403/1983.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-Kübrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Cezîrî, Abdurrahman b. Muhammed Avvad. el-Fıkh ale'l-Mezâhibi'l-Erbaa. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
• Ebû Dâvud, Süleymân İbnü’l Eş’as Sicistânî el-Ezdi. Sünen-i Ebû Dâvud. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle,2009/1430.
• ed-Dârekutnî, Ali b. Ömer. Sünenü’d-Dârekutnî. taḥqîq: Şuayb Arnaut. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2004.
• EID, Israa Mahmood. “Kur’ân’ın Sanat ve Estetik Üzerindeki Rehberlik Etkisi.” İslam Medeniyetinin Kurucu Unsurları: Kur’ân – Sünnet – Akıl. Ed. Veysel Özdemir ve diğerleri, 783–795. İstanbul: Kitap Dünyası, 2023.
• el-Bâcî, Süleyman b. Halef b. Sad. el-Müntekâ Şerhu’l-Muvattâ. Mısır: Matbaatu’s-Saade, 1332.
• el-Hâkim, Muhammed b. Abdullah en-Neysâbûrî. el-Müstedrek alâ es-Sahîheyn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l İlmiyye, 1990.
• el-Harbî, İbrahim b. İshâk. Garîbü'l-Hadîs. taḥqîq: Süleyman el-Âid, Mekke: Câmiatu Ümmü'l-Kurâ, 1984.
• el-Harbî, İbrahim b. İshâk. Garîbü'l-Hadîs. taḥqîq: Süleyman el-Âid. Mekke: Câmiatu Ümmü'l-Kurâ, 1984.
• el-Karâfî, Aḥmad ibn Idrîs b. ʻAbd al-Raḥmân. al-Dahîrah. Bayrût: Dâr al-Gharb al-Islâmî, 1415/1994.
• el-Karâfî, Ahmed b. İdrîs b. Abdurrahman. ez-Zehîre. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1415/1994.
• el-Munâvî, Abdurraûf b. Tâcu’l-Ârifîn. et-Tevkîf alâ Mühimmâti’t-Ta‘ârîf. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1990.
• el-Munâwî, ʻAbd al-Raʼûf b. Tâj al-ʻârifîn. al-Tawqîf ʻalá muhimmât al-taʻârîf. al-kâhirah: ʻâlam al-Kutub, 1410 /1990.
• el-Ṣanʻânî, Muḥammad b. Ismâʻîl al-Amîr. Subul al-Salâm. Miṣr: Maktabat Muṣṭafá al-Bâbî al-Ḥalabî, 1379 /1960.
• el-Sarakhsî, Muḥammad b. Aḥmad ibn AbîSahl. al-Mabsûṭ. Bayrût: Dâr al-Maʻrifah, 1414 / 1993.
• el-Shâtibî, Ibrâhîm b. Mûsá. al-Muwâfaqât. al-Riyâḍ: Dâr Ibn ʻAffân, 1417/1997.
• el-Tîbî, al-Ḥusayn b. ʻAbd Allâh. sharḥ al-Tîbî ʻalá Mishkât al-Maṣâbîh. taḥqîq: ʻAbd al-Ḥamîd Hindâwî. Makkah al-Mukarramah: Maktabat Nizâr Muṣṭafá al-Bâz, 1417 /1997.
• en-Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünen-i Nesâî (el-Müctebâ). thk: Abdülfettâh Ebû Ğudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûât, 1406.
• er-Rassâ‘, Muhammed b. Kâsım el-Ensârî. Şerhu Hudûd İbn Arafe. Beyrut: el-Mektebetü'l-İlmiyye, 1931.
• es-San‘ânî, Muhammed b. İsmâil el-Emîr. Sübülü's-Selâm. Mısır: Mektebetü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1960.
• eş-Şâtıbî, İbrahim b. Mûsâ. el-Muvâfakât. Suudi Arabistan: Dâru İbn Affân, 1997.
• eş-Şeybânî, Ahmed Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. Müsned. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• et-Tîbî, Hüseyin b. Abdullah. Şerhu't-Tîbî alâ Mişkâti'l-Mesâbîh. taḥqîq: Abdülhamîd Hindâvî. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1997.
• Hattâbî, Ebû SüleymanHamd b. Muhammed el-Bistî. Mealimu’s-Sünen Şerhu Süneni Ebî Dâvûd. Haleb: el-Maktaabatu’l-İlmiyye, 1351/1932.
• ibn al-ʻArabî, Muḥammad ibn ʻAbd Allâh. Aḥkâm al-Qurʼân. Barût: Dâr al-Kutub al-ʻİlmiyye, 1424/2003.
• ibn Battâl, Alî b. Halef el-Kurtubî. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Riyâd: Mektebetu'r-Ruşd, 1423/2003.
• İbn hacer, 'ahmad bin eali bin muhamad alesqlany. Fethu’l-Bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrût: Dâru’l-ma‘rife, 1379.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Târîh İbn Haldûn. taḥqîq: Halîl Şehâde. Beyrut: Dârü'l-Fikr, 1988.
• ibn Khaldûn, ʻAbd al-Raḥmân ibn Muḥammad. Târîkh Ibn Khaldûn. thk: Khalîl Shiḥâdah. Bayrût: Dâr al-Fikr, 1988.
• İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1968.
• ibn Mâce, Muhammed b. Yezîd b. Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn-Mâce. taḥqîq: Muhammed Fuâd Abdülbaki. Beyrût: Daru’l-Fikr, t.s.
• ibn Taymiyyah, Ahmed b. Teymiyye. Majmu' al-Fatawa. Medine: Kur'an-ı Kerim'in Basımı için Kral Fahd Kompleksi Baskısı, 1425/2004.
• İbn Teymiye, Ahmed b. Abdülhalîm b. Abdüsselâm. Siyâsetü'ş-Şer'iyye fî Islâhı'r-Râ'î ve'r-Ra'iyye. Suudi Arabistan: Vizâratu’ş-Şuûni’l-İslâmiyye ve’l Evkâf ve’d-Da‘va ve’l İrşâd, 1997.
• İbn Teymiye, Ahmed b. Abdülhalîm b. Abdüsselâm. Siyâsetü'ş-Şer'iyye fî Islâhı'r-Râ'î ve'r-Ra'iyye. Suudi Arabistan: Vizâratu’ş-Şuûni’l-İslâmiyye ve’l Evkâf ve’d-Da‘va ve’l İrşâd, 1997.
• İbnü’l-Kayyım, Muhammed b. Ebî Bekr b. İbn Kayyım el-Cevzîyye. İ‘lâmu’l-Muvakki‘în an Râbbi’l-Âlemîn. taḥqîq:Taha Abdürrauf Sa‘d. Kahire: Mektebetü Külliyâti’l-Ezheriyye, 1388/1968.
• İbnü'l-Arabî, Muhammed b. Abdullah. Ahkâmü'l-Kur'ân. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
• Karadâğî, Ali Muhyiddin. el-İrtikâ' min Makâsıdi'ş-Şerîa ilâ'l-Menzûmeti'l-Makâsıdiyye. İstanbul: Dârü’l-Asâle li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2023.
• Kastalânî, Ahmad b. Muhammad. İrşadu’s-Sari Şarhu Sahihi’l- Buhâri. Mısır: el-Matbaatul’kübra el’Emiriyye, 1905.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-mübeyyin lemâ tedammenehu mine’s-sünneti ve âyi’l-Furkân. taḥqîq: Ahmed Al Baradouni - İbrahim Tfayesh. Kahire: Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Mâlik, Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Âmir el-Esbahî. el-Muvattâ. taḥqîq: Muhammed Mustafa el-Âzâmî, Abu Dabi: Müessesetü Zeyyâd b. Sultan Âli Nehyân lil-A‘mâli’l-Hayriyye ve’l-İnsâniyye, 1425/2004.
• Müslim, Müslim b. Haccac. Sahîhu Müslim. taḥqîq: Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrût: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, 1954.
• Nesâî, Ahmed b. Şu‘ayb b. Alî. es-Sünenü’l-Kübrâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle 1421/2001.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Eşref. el-Minhâç şerhu Sahîhi Müslim bin el-Haccac. Beyrût: Dâru İhyâi’t-turâs, 1972.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-Ma'rife, 1993.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsa. Sünenü’t-Tirmizî. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle,2009.
• Vezâretü’l-Evkâf ve’ş-Şü’ûnü’l-İslâmiyye. el-Mevsûatü’l-Fıkhiyye el-Kuveytiyyeç 2. Baskı. Kuveyt: Dârü’s-Selâsil, t.s.