هناك اتفاق بين المشتغلين بالحديث على أهمية تراجم البخاري باعتبارها تعكس فهومه في الحديث، لذلك كثر الاشتغال بتراجمه وألفت كتب في ذلك، وتمت الإشارة إلى أن تراجم البخاري بشكل عادة تقرأ في مستويين: مستوى التراجم الاستنباطية التي تعكس عمق فهم البخاري، وتراجم ظاهرية يكون فيها الارتباط واضحاً بينها وبين الحديث. وهذا البحث ينطلق من ادعاء وهو أن التراجم التي استخدمها البخاري في أبواب المسائل الكلامية يغلب عليها الطابع الظاهري، ومن أجل فحص هذا الادعاء انطلق البحث ليحلل التراجم التي استخدمها البخاري في أبواب الإيمان والقدر والتوحيد، وبناء على هذا فإن السؤال المركزي في هذا البحث ما منهجية البخاري في المسائل الكلامية تبويباً وفهماً، وما الذي تقوله هذه التراجم عن منهجية الإمام البخاري في هذه المسألة. البحث أظهر أن البخاري قد مال لاختيار التراجم الظاهرة للأحاديث المتعلقة بالمسائل الكلامية، وأن هذه التراجم كانت في الأعم تراجم بآيات قرآنية أو أجزاء من الحديث نفسه، كذلك أظهر البحث أن التراجم الاستنباطية لم تكن حاضرة في هذه الأبواب الثلاثة، وهذا الأمر له ارتباط بمنهجية البخاري في المسائل الكلامية بشكل واضح. تحليل التراجم يظهر أن منهج البخاري في المسائل الكلامية كان يعتمد مستويين: مستوى التأسيس ومستوى الرد. مستوى التأسيس يعتمد على تأسيس المعرفة الكلامية بالاعتماد على النص الحديثي حتى لو كان آحاداً، مع ضرورة الالتزام بالنص دون تأويل له. المستوى الثاني وهو الرد على الفرق الآخرى وخاصة المعتزلة والمرجئة، كان منهج البخاري في الرد في المسائل الكلامية مختلفا عن منهجه في الرد في المسائل الكلامية ففي إطار رد البخاري على أبي حنيفة يرى أنه كان يناقش أفكاره، ولو بشكل مختصر، ويرد عليه، أي كانت منهجية الرد عند البخاري في المسائل الفقهية قائمة على عرض فكر الطرف الآخر ومناقشته ومناقشة أدلته لكن البخاري في إطار المسائل الكلامية كان يسلك مسلك الاكتفاء بالنص القرآني أو النبوي.
This study examines the claim that the maxim “Bukhārī’s jurisprudence is evident in his chapter titles” does not apply to his chapter headings related to theological issues under the themes of faith (īmān), divine decree (qadar), and divine unity (tawḥīd). To test this claim, the study analyzes the chapter titles Bukhārī used in these sections, focusing on his method of categorizing and interpreting hadiths on these topics. The central research question is: “What is Bukhārī’s methodology regarding theological issues, and what characteristics define his approach to categorizing and interpreting hadiths on these matters?” To address this question, the researcher examines the relationship between the chapter titles in these sections and the hadiths cited under them. The study aims to determine whether these titles reflect Bukhārī’s deductive reasoning (istinbāṭ)—where he extracts rulings and insights—or whether they are more literal interpretations (ẓāhirī) that clearly correspond to the cited hadiths. The findings reveal that the maxim “Bukhārī’s jurisprudence is evident in his chapter titles” is more applicable to his jurisprudential headings. However, in theological matters, Bukhārī predominantly employed ẓāhirī chapter titles. An analysis of all the chapter titles under the themes of īmān, qadar, and tawḥīd indicates that they are literal and straightforward. Furthermore, the study highlights the dominant use of Qur'anic verses and hadiths in Bukhārī’s titles.
Araştırmacılar arasında Buhârî’nin bâb başlıklarının diğer hadis müelliflerinin koyduğu bâb başlıklarından farklılık arz ettiği konusunda bir fikir birliği bulunmaktadır. Bu nedenle “Buhârî’nin fıkhı bâb başlıklarındadır” sözü âlimler arasında meşhur hale gelmiştir. Bu ifadenin önemi, İmam Buhârî’nin hadisleri derinlemesine anlamak için lafızlarının ötesine bakarak büyük çaba sarf ettiği gerçeğini yansıtmasıdır.
Hadis âlimleri, Buhârî’nin bâb başlıkları ile özel olarak ilgilenmiş, bunları açıklamış ve bâb başlıkları ile hadisler arasındaki ilişkiyi konu alan farklı eserler telif etmeye gayret etmişlerdir. Yine aynı şekilde, Buhârî’nin bâb başlıklarının genel olarak iki kısma ayrıldığı konusunda bir görüş birliği vardır: istinbâtî başlıklar ve zâhirî başlıklardır. İstinbâtî başlıklar, derin bir anlayış ve çıkarıma dayalı başlıklar olup, zâhirî başlıklar ise hadisle olan ilişkisi açık ve doğrudan olan başlıklardır.
Bu çalışma, “Buhârî’nin fıkhî anlayışı bâb başlıklarındadır” önermesinin, kelâmî meselelerle ilgili başlıklar için geçerli olmadığı iddiasından hareket etmektedir. Bu bağlamda, araştırmanın temel sorusu şudur: Buhârî’nin kelâm ile ilgili meselelerde takip ettiği metodolojisi nedir? Özellikle, Buhârî’nin İman, Kader ve Tevhid konularında koyduğu bâb başlıklarında nasıl bir yöntem izlediği ve bu konulardaki başlıkların istinbâtî mi yoksa zâhirî mi olduğu soruları, bu araştırmanın eksenini oluşturmaktadır.
Birincil Dil | Arapça |
---|---|
Konular | Hadis |
Bölüm | Makaleler |
Yazarlar | |
Yayımlanma Tarihi | 31 Temmuz 2025 |
Gönderilme Tarihi | 14 Şubat 2025 |
Kabul Tarihi | 9 Temmuz 2025 |
Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Sayı: 14 |
Hadith Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY NC) ile lisanslanmıştır.