THE PRODUCTION PROCESSES OF ENZYMES AND THEIR EVALUATION FROM AN ISLAMIC PERSPECTIVE

Year 2025, Volume: 7 Issue: 1, 61 - 81, 30.06.2025

Ayşe Betül Şahin , Kemal Yıldız

https://doi.org/10.51973/head.1714479

Abstract

Biological catalysts that regulate the rate of vital activities such as digestion and respiration in living cells are called enzymes. Under appropriate environmental conditions such as temperature, pH, and pressure, most biochemical reactions in living systems occur with the assistance of enzymes. Since ancient times, humans have utilized microorganisms in the production of various food products. Through fermentation, foods such as bread, cheese, kumys, and wine have been produced. Although these fermentation-based processes involve a series of enzymatic activities, the specific role of enzymes in these processes was not fully understood until the nineteenth century. Scientific studies led to the discovery of the structure and function of enzymes, and over time, their industrial applications expanded, paving the way for their effective use in modern production processes.
Today, enzymes are widely used in numerous industries, including food, pharmaceuticals, textiles, and paper. Their application contributes to faster production, energy savings, enhanced product quality, and the promotion of environmentally friendly manufacturing and eliminate the need for harsh chemicals. While early industrial enzymes were derived from plant and animal sources, later techniques enabled the production of enzymes from microorganisms such as molds, yeasts, and bacteria. However, the production processes of enzymes require careful consideration in the context of producing halal-certified products. Certain enzymes are derived from pigs or animals prohibited in Islamic law or are produced using microbial fermentation media that contain haram (forbidden) ingredients. This study examines the sources and methods used in enzyme production, as well as their evaluation from an Islamic legal perspective. The halal status of plant-based, animal-based, and microbial enzymes is analyzed through key concepts such as genetic modification, taharah (purity), istihalah (transformation), istihlak (dilution/absorption), and principles of Islamic commercial law. The aim of this study is to offer a comprehensive resource that provides guidance to both consumers and producers by integrating scientific and Islamic perspectives.

Keywords

Enzymes , enzyme sources , industrial enzymes , halal product , Islamic law

KAYNAKLARINA VE ÜRETİM SÜREÇLERİNE GÖRE ENDÜSTRİYEL ENZİMLERİN FIKHÎ AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Abstract

Canlı hücrelerde gerçekleşen sindirim, solunum gibi yaşamsal faaliyetlerin hızını artıran ya da azaltan biyolojik katalizörlere enzim adı verilir. Uygun sıcaklık, pH ve basınç gibi çevresel koşullarda, canlılardaki biyokimyasal reaksiyonların büyük çoğunluğu enzimlerin yardımıyla gerçekleşir. İnsanlık tarihi boyunca mikroorganizmalardan çeşitli gıda maddelerinin üretiminde yararlanılmış; fermantasyon yoluyla ekmek, peynir, kımız ve şarap gibi ürünler elde edilmiştir. Bu üretim süreçleri bir dizi enzimatik reaksiyonla gerçekleşmiş olsa da 19. yüzyıla kadar enzimlerin bu süreçteki rolleri tam olarak anlaşılamamıştır. Yapılan bilimsel araştırmalar sonucunda enzimlerin yapısı ve işlevleri keşfedilmiş, zamanla endüstriyel kullanım alanları da genişlemiştir. Böylece modern üretim süreçlerinde enzimlerin etkin bir biçimde kullanılmasının önü açılmıştır.
Günümüzde enzimler; gıda, ilaç, tekstil ve kâğıt gibi birçok endüstride yaygın biçimde kullanılmaktadır. Bu kullanım sayesinde üretim süreçleri hızlanmakta, enerji tasarrufu sağlanmakta, ürün kalitesi artırılmakta ve çevre dostu üretim desteklenmektedir. Enzim kullanımı, atık su oluşumunu azaltmakta, çevre kirliliğini minimize etmekte ve zararlı kimyasalların kullanımının önüne geçmektedir. İlk endüstriyel enzimler bitkisel ve hayvansal kaynaklardan elde edilmiş; daha sonra küf, maya ve bakteri gibi mikroorganizmalardan enzim üretim teknikleri geliştirilmiştir. Ancak enzimlerin üretim süreçleri, helâl içerikli ürün üretimi açısından dikkatle değerlendirilmesi gereken bir konudur. Zira bazı enzimler, domuz veya dinen haram kabul edilen hayvanlardan yahut mikrobiyal üretim süreçlerinde haram kaynaklı besi ortamlarından elde edilebilmektedir. Bu çalışma, enzimlerin üretiminde kullanılan kaynakları, üretim tekniklerini ve bu süreçlerin İslam hukuku açısından değerlendirilmesini ele almaktadır. Bitkisel, hayvansal ve mikrobiyal kökenli enzimlerin helâl olma şartları; genetik modifikasyon, tahâret, istihâle, istihlâk ve alım-satım hukuku gibi temel kavramlar çerçevesinde incelenmiştir. Çalışmanın amacı, hem bilimsel hem de fıkhî perspektiften hareketle, tüketicilere ve üreticilere yol gösterici bir kaynak sunmaktır.

Keywords

Enzim , Enzim Kaynakları , Endüstriyel Enzim , Helâl Ürün , İslam Hukuku.

References

• Abdurrahmân el-Cezîrî. (2002). Kitabü’l-fıkh ‘ale’l-mezâhibi’l-erbe’a: C. I. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye. Alkış, A. (2018). İslam Hukukunda İsti̇hale ve İsti̇hlak. Atlas Journal, 4(10), 764-774. https://doi.org/10.31568/atlas.145 , Anonim. (2020, 9). Animal Rennet [Association of Manufacturers and Formulators of Enzyme Product]. Ad hoc meeting on plant and animal derived enzymes.
• Anoop Kumar, V., Suresh Chandra Kurup, R., Snishamol, C., & Nagendra Prabhu, G. (2019). Role of Cellulases in Food, Feed, and Beverage Industries. İçinde B. Parameswaran, S. Varjani, & S. Raveendran (Ed.), Green Bio-processes (ss. 323-343). Springer Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-13-3263-0_17
• Armanios, F., & Ergene, B. (2024). Helal Gıda Bir Tarihçe. İletişim Yayınları
• Aslan, A., & Sekin, Y. (1985). Besin Endüstrisinde Kullanılan Mikrobial Kaynaklı Enzimler. GIDA, 10 (2).
• Aslan, M. S. (2016). İslam Hukukuna Göre İsti̇hâle ve İsti̇hlâkin Necis Katkı Maddesi İçeren Gıda, İlaç, Kozmetik ve Temizlik Malzemelerinin Hükmüne Etkisi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(43), 2326-2345.
• Atar, F., Çelebi, İ., Erdoğan, M., & Yaran, R. (2007). İslam İlmihali (2. bs). Ifav.
• Ataseven, A., & Şener, M. (1994). Domuz. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 9, ss. 507-509). TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/domuz
• Ay, M. (2014). Musa Carullah Bigiyef’in Kur’an Yorumlarına Dair Eleştirel Bir Tahlil. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 30, 7-62.
• Berkem, A. R., Baykut, S., & Berkem, M. I. (1994). Fizikokimya: C. 2.Cilt. İ.Ü.İletişim Fakültesi Basımevi ve Film Merkezi.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin. (1937). Es-Sünenü’l-Kübrâ: C. X. Dar Sader.
• Bhat, S. G., & D’Rose, V. (2019). Enzymes in the Design of Functional Foods or Their Constituents. İçinde B. Parameswaran, S. Varjani, & S. Raveendran (Ed.), Green Bio-processes (ss. 383-412). Springer Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-13-3263-0_20
• Bilmen, Ö. N. (1986). Büyük İslâm İlmihali.
• Boran, M. (2016). Hanefi Mezhebinde Yiyecek ve İçeceklerde Helâllik ve Haramlık Ölçüleri [Basılmamış Doktora Tezi]. Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bölükbaşı, B. (2004). Kanatlı Beslemesinde Et-Kemik Ununun Kullanımı ve Önemi [Seminer]. Çukurova Öğrenci Seminerleri Dizisi-2, Adana. http://www.zootekni.org.tr/upload/File/KANATLI%20BESLEMESNDE%20ET-KEMK%20UNUNUN%20KULLANIMI%20VE%20NEM.pdfnadid
• Candan, A. (2017). “Doğrulanabilirlik” İlkesi Açısından Fıkıh Literatüründeki İsti̇hâle Örnekleri Ve Güncel Bazı Tespitler. Diyanet İlmî Dergi, 53(1), 103-130.
• Cıbız, Y. N. (2015). İslam Hukukunda İstihlâk ve Hükümleri. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 5(9), 225-248. Coşkun, H., & Akgündüz, S. N. (2020). Peynir Mayası Üretiminde Helal ve Haram Yaklaşımlar. Helal ve Etik Araştırmalar Dergisi, 2(2), 34-53.
• Çakmakçı, S., Cantürk, A., & Çakır, Y. (2017). Peynir Üretimi İçin Sütü Pıhtılaştıran Enzimlere Genel Bir Bakış ve Güncel Gelişmeler. Akademik Gıda, 396-408. https://doi.org/10.24323/akademik-gida.370264
• Çayıroğlu, Y. (2014). Helâl Gıda. Işık Yayınları.
• Çayıroğlu, Y. (2015). İslâm Hukukuna Göre Gıda Katkı Maddeleri. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 26, 331-368.
• Çayıroğlu, Y. (2019). Hayvansal Kökenli Hammaddeler İçeren Yemlerin Eti Helal Olan Hayvanların Beslenmesinde Kullanılması Ve Bunun Fıkhî Sonuçları. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41, 35-72. https://doi.org/10.30623/harranilahiyatdergisi.505250
• Çeker, O. (2011). İstihâle. Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı-IV, 130-136. https://isamveri.org/pdfdrg/D252183/2011/2011_CEKERO.pdf
• Deniz, I. (2019). Production of Microbial Proteases for Food Industry. İçinde B. Parameswaran, S. Varjani, & S. Raveendran (Ed.), Green Bio-processes (ss. 9-14). Springer Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-13-3263-0_2
• Döndüren, H. (2011). Gıda Katkı Maddeleri ve İstihlak. 1.Uluslararası Helal ve Sağlıklı Gıda Kongresi (Sözlü Bildiri), Ankara. https://www.yumpu.com/tr/document/read/16409741/gda-katk-maddeleri-ve-istihlak-prof-dr-hamdi-donduren
• Dwicesaria, M. A., Safithri, M., Dimas Andrianto, & Safira, K. M. (2024). Halal Enzymatic Cosmetic Ingredients: The Role of Enzymes in Ingredients Selection. Halal Studies and Society, 1(1), 16-19.
• Ebû Abdullah Muhammed b. İdris eş-Şafiî. (1990). El-Ümm: C. II (2. bs). Daru’l-Fikr.
• Ebû Zehra, M. (t.y.). İslam Hukuku Metodolojisi (A. Şener, Çev.; 13. bs). Fecr Yayınları.
• Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, İ. R. (1975). Bidâyetü’l-Müctehid: C. I. Dâru’l-kütübi’l-hadîse.
• el-Kardâvî, Y. (1997). El-Helâl Ve’l-Harâm Fi’l-İslâm (22. bs).
• en-Nevevî, E. Z. Y. b. Ş. (1405). Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn: C. III. el-Mektebü’l-İslâmî.
• Erkek, R., & Ünlü, H. B. (2003). Fitaz Enziminin Etlik Piliçlerin Beslenmesinde Kullanımı. Hayvansal Üretim, 44(2), 10-19.
• Ermis, E. (2017). Halal Status of Enzymes Used in Food Industry. Trends in Food Science & Technology, 64, 69-73. https://doi.org/10.1016/j.tifs.2017.04.008
• F. Abdurrahim. (2011). İnzîm. Mu’cemu’l-dahîl fi’l-lugatil arabiyyeti elhadîseti ve lehcâtihâ. Daru’l-Kalem. Fischer, J. (2015). Keeping Enzymes Kosher: Sacred and Secular Biotech Production. EMBO Reports, 16(6), 681-684. https://doi.org/10.15252/embr.201540529
• Görgülü, M. (2009). Büyük ve Küçükbaş Hayvan Besleme. Çukurova Üniversitesi Zootekni Bölümü Yemler ve Hayvan Besleme Anabilim Dalı.
• Gültekin, F., Çeker, O., Elgün, A., Gürbilek, M., Şimşek, M., Oral, R., Köse, S., Türker, S., Döndüren, H., Ünaldı, M., Küçüköner, E., Yetim, H., Aydın, A., Dede, B., Özmen, İ., Başayiğit, L., Cengiz, M., Tilki, T., & Akın, S. (2020). Gıda Katkı Maddelerinin İstihale Yönünden Değerlendirilmesi. Helal ve Etik Araştırmalar Dergisi, 2 (2), 21-33.
• Gümüşoğlu, H. (2023). Epistemolojik Açıdan İnfeha/Şirden ve Şirden Mayasıyla Yapılan Peynirin Helalliği Meselesi. Akif, 2. https://doi.org/10.51121/Akif.2023.41
• Hayreddin Karaman. (2023). Günlük Hayatımızda Helâller ve Haramlar (43. bs). İz Yayıncılık.
• Ismail, B., Mohammed, H., & Nair, A. J. (2019). Influence of Proteases on Functional Properties of Food. İçinde B. Parameswaran, S. Varjani, & S. Raveendran (Ed.), Green Bio-processes (ss. 31-53). Springer Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-13-3263-0_4
• İbn Hazm. (1347a). El-Muhallâ: C. I.
• İbn Hazm. (1347b). El-Muhallâ: C. VII.
• İbn Kudâme. (t.y.). El-Muğnî: C. VIII.
• İbn Nüceym. (t.y.-a). El-Bahr’ur-râik: C. V (2. bs). Dar’ül-Ma’rife.
• İbn Nüceym. (t.y.-b). El-Bahr’ur-râik: C. VI (2. bs). Dar’ül-Ma’rife.
• İbn Nüceym. (t.y.-c). El-Bahr’ur-râik: C. VIII (2. bs). Dar’ül-Kitâbi’l-İslamî.
• Jabar Zaman Khan Khattak, Asif Mir, Zubair Anwar, Hussain Mustatab wahedi, Ghulam Abbas, Haider Zaman Khan Khattak, & Humaira Ismatullah. (2011). Concept of Halal Food and Biotechnology. Advance Journal of Food Science and Technology, 3(5), 385-389.
• Jahangir, M., Mehmood, Z., Saifullah, Bashir, Q., Mehboob, F., & Ali, K. (2016). Halal Status of Ingredients After Physicochemical Alteration (istihalah). Trends in Food Science & Technology, 47, 78-81. https://doi.org/10.1016/j.tifs.2015.10.011
• Kahraman, A. (2012a). Gıda Ürünlerinde Helal ve Haramı Belirleme Yöntemi. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVI(1), 453-478.
• Kahraman, A. (2012b). İslam’da Helal ve Haram’ın Yeri ve Fıkıh Usulü Açısından Temellendirilmesi. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 20, 43-69.
• Karahalil, E. (2020). Principles of Halal-Compliant Fermentations: Microbial Alternatives for the Halal Food Industry. Trends in Food Science & Technology, 98, 1-9. https://doi.org/10.1016/j.tifs.2020.01.031
• Karaman, D., & Oysun, G. (2006). Peynir Teknolojisinde Ticari Enzim Kullanımı. Akademik Gıda Dergisi, 4(4), 21-26.
• Karaman, H. (1987). Mukayeseli İslâm Hukuku: C. II. Nesil Yayınları.
• Karslı, İ. (2013). الخميرة. Yeni Sözlük: Arapça-Türkçe. Ensar.
• Kâsânî, E. (1974a). Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ: C. I (2. bs). Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî.
• Kâsânî, E. (1974b). Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ: C. V (2. bs). Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî.
• Koşum, A. (2013). Hayvansal Ürünlerin Üretiminde Besleme ve Helallik. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 22, 11-18.
• Köse, S., & Şimşek, M. (2011). İstihlâk. Gıda Katkı Maddeleri: Sorunlar ve Çözüm Önerileri, 121-125.
• Li, C., Zhou, J., Du, G., Chen, J., Takahashi, S., & Liu, S. (2020). Developing Aspergillus Niger as a Cell Factory for Food Enzyme Production. Biotechnology Advances, 44, 107630.
• Liburdi, K., Boselli, C., Giangolini, G., Amatiste, S., & Esti, M. (2019). An Evaluation of the Clotting Properties of Three Plant Rennets in the Milks of Different Animal Species. Foods, 8(12), 600. https://doi.org/10.3390/foods8120600
• Liv, C. (2022). Ticari Ürünlerde Mütekavvim Olma Şartının Fıkhi Açıdan Değerlendirilmesi. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 8(2), 602-619.
• Maoulida Abdou. (2019). Bacillus Sp. Suşlarından Lipaz Taranması, Lipaz Üretim Koşullarının Optimizasyonu, Kısmi Saflaştırılması, Karakterizasyonu Ve Deterjan Endüstrisindeki Potansiyel Uygulamaları [Doktora]. Bursa Uludağ Üniversitesi.
• Marul, B. (2007). Fabrika Atıklarından İzole Edilen Bacillus Sp.’den Aktif ve Kararlı Lipaz Üretim Koşullarının ve Üretilen Enzimin Deterjan Endüstrisinde Kullanımının Araştırılması [Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Üniversitesi Biyoteknoloji Enstitüsü.
• Mehmed Zihni Efendi. (1313). Ni‘met-i İslâm: C. I (2. Kısım).
• Mustafa, W. A., Ahmed Osman, O., Saeed, T. A., & Elfaki, A. E. (2023). The Origin of Enzymes and Their Applications in the Production of Specific Halal Products. Içinde O. Ahmed Osman & A. Moneim Elhadi Sulieman (Ed.), Halal and Kosher Food (ss. 261-271). Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-031-41459-6_20
• Okur, K. H. (2009). İslam Hukuku Açısından Helal ve Haram Olan Gıdalar ve Bazı Güncel Meseleler. Usûl, 11, 7-40.
• Okur, K. H. (2020). İstihâle. TDV İslâm Ansiklopedisi. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/istihale--fikih
• Özçömlekçi, E. (2006). Proteaz Enziminin Glutaraldehit Kullanarak Kovalent Bağlanma ile İmmobilizasyonunda Optimum Şartların Belirlenmesi [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Özdemir, O. (2009). Yiyecek ve İçeceklerde Helallik-Haramlık Kriterleri [Yüksek Lisans Tezi]. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Rathna, R., Nakkeeran, E., Varjani, S., & Madhumitha, B. (2019). Intriguing Disposition of Marine Algae-Derived Enzymes in Food Biotechnology. İçinde B. Parameswaran, S. Varjani, & S. Raveendran (Ed.), Green Bio-processes (ss. 305-321). Springer Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-13-3263-0_16
• Riaz, M. N., & Chaudry, M. M. (2004). Halal Food Production. CRC Press.
• Robinson, P. K. (2015). Enzymes: Principles and Biotechnological Applications. Essays in Biochemistry, 59, 1-41.
• Saraḫsī, M. I.-A. as-. (2008). Mebsût (M. C. Akşit, Ed.; C. 1). Gümüşev Yayınları.
• Sert, İ. (2024). İslam’da Helâl Gıda Ve İnsan Sağlığı (2. bs). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Singh, R., Singh, A., & Sachan, S. (2019). Enzymes Used in the Food Industry: Friends or Foes? İçinde M. Kuddus (Ed.), In: Enzymes in Food Biotechnology: Production, Applications and Future Prospect (ss. 827-843).
• Sutay Kocabaş, D. (2021). Gıda Endüstrisinde Enzimlerin Rolü ve İlgili Yasal Düzenlemeler. Gıda Biyoteknolojisi, 29-38.
• Şener, M. (1998). Hayvan. TDV İslâm Ansiklopedisi. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/hayvan#3-fikih
• Şimşek, M. (2019). Helal Gıda Araştırmalarında Günümüz Fıkıh Problemi Olarak İstihâle ve İstihlâk. Sebahattin Zaim Üniversitesi Helal ve Etik Araştırmaları Dergisi, 1(1).
• Tabakoğlu, A. (2008). İslâm İktisadına Giriş (2. bs). Dergâh Yayınları.
• Topal, Ş. (1985). Enzimler, Mikrobiyolojik Yolla Enzim Üretimi ve Bu Teknolojide Rennin’nin Yeri. GIDA, 10(1), 25-37.
• Topal, Ş. (1988). Mikrobiyal Enzimler ve Biyoteknolojik Yolla Rennin Üretimindeki Gelişmeler. Gıda, 13(3), 183-190.
• Üstün, Ç., & Demirci, N. (2016). Biyoteknoloji, Tıp Ve Etik. Ege Tıp Dergisi \ Ege Journal of Medicine, 55(3), 158-162.
• Vahid, L., Nikzad, N., & Foroughi, E. (2020a). Halal Assurance Systems in Enzyme Market. Human, Health and Halal Metrics, 1(1). https://doi.org/10.30502/jhhhm.2020.244392.1020
• Vahid, L., Nikzad, N., & Foroughi, E. (2020b). Halal assurance systems in enzyme market. Human, Health and Halal Metrics, 1(1). https://doi.org/10.30502/jhhhm.2020.244392.1020
• Vehbe ez-Zühaylî. (1989a). El-Fıkhü’l-İslâmî ve Edilletühû (3., C. 3). Daru’l-Fikr.
• Vehbe ez-Zühaylî. (1989b). El-Fıkhü’l-İslâmî ve Edilletühû (3., C. 1). Daru’l-Fikr.
• Wu, S., Snajdrova, R., Moore, J. C., Baldenius, K., & Bornscheuer, U. T. (2021). Biocatalysis: Enzymatic Synthesis for Industrial Applications. Angewandte Chemie International Edition, 60(1), 88-119.
• Yalçın, İ. (2014). Fıkıhta Haram Hayvanları Belirleme Sorunu. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 24, 329-345.
• Yaşar, K. (2007). Farkli Pıhtılaştırıcı Enzim Kullanımının ve Olgunlaşma Süresinin Kaşar Peynirinin Özellikleri Üzerine Etkisi [Doktora Tezi]. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Yenen, F. (2021). İslâm Hukukuna Göre Gıda Katkı Maddeleri ve GDO Meselesi. SAMER.
• Yıldırım, C. (1997). Bilimin Öncüleri (10. bs). Tübitak.
• Yüksek, A. (2023a). İslam Hukukuna Göre Helal Gıda ve GDO’lu Ürünler. Üniversite Yayınları.
• Yüksek, A. (2023b). İslami Perspektiften Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar. Frontiers in Life Sciences and Related Technologies, 29-37.
• Zerkâ, M. A. (1965). El-Fıḳhü’l-İslâmî fî s̱evbihi’l-cedîd: C. III (6. bs). Matbaatu Tarbeyn.
• The Nobel Fondation, MLA style: Eduard Buchner – Facts. NobelPrize.org. Nobel Prize Outreach 2025. Tue. 3 Jun 2025. <https://www.nobelprize.org/prizes/chemistry/1907/buchner/facts/>