TÜRK EĞİTİM SİSTEMİ'NDE ATIK VE GERİ DÖNÜŞÜM OKURYAZARLIĞI VE BU ALANDA YAPILAN EĞİTSEL ÇALIŞMALARIN İNCELENMESİ

Yıl 2024, Cilt: 3 Sayı: 2, 58 - 79

Murat Taşan

Öz

Bu araştırmada Türkiye’deki okullarda öğrencilerin geri dönüşüm ve atık bilgi düzeylerinin yanı sıra bu öğrencilere atık ve geri dönüşüm konusunda farkındalık oluşturmak için yapılan çalışmaların incelenmesi amaçlanmaktadır. Araştırmanın derinlemesine bir zenginlik kazanması için, okul kademelerine göre (okul öncesi, ilkokul, ortaokul, lise, üniversite) öğrencilerin bilgi düzeyleri, öğretmenlerin bu süreçteki rolleri, eğitim kurumlarında geri dönüşüm ve atık konusunda farkındalık oluşturmak için yapılan projeler, vb. durumlar bu araştırma kapsamında incelenmiştir. Bu araştırma nitel araştırma yöntemlerinden olan döküman analizi yöntemiyle yapılmıştır. Araştırma kapsamında 25 tez (yüksek lisans/doktora); 19 makale incelenmiştir. Araştırma sonucunda Türkiye’deki okulların hemen hemen tüm kademesinde eğitim gören öğrencilerin atık ve geri dönüşüm bilgi düzeylerinin yeterli seviyede olmadığı görülmüştür. Öğrencilere atık ve geri dönüşüm konusunda farkındalık oluşturmak için genelde MEB ve ÇSB yerelde ise İl, İlçe Milli Eğitim Müdürlükleri ve eğitim kurumları farklı projelerle (sıfır atık, çevre dostu okul,eko-okul,vb.) çalışmalar yaptığı ve bu projelerin yeterli düzeyde olmadığı görülmektedir. Çalışmalarda eğitim materyallerinin yetersiz olduğu, atık ve geri dönüşüm farkındalığı oluşturmak için ayrıca bir ders olması gerektiği araştırmacılar tarafından öneri olarak sunulmuştur. Atık ve geri dönüşüm farkındalığı kazandırma konusunda; etkinlik, proje, animasyon, argümantasyon ve stem temelli öğrenme yaklaşımlarının kullanılmasının öğrencilerin geri dönüşüm tutum, bilgi ve davranışlarında olumlu etkisi olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Atık Bilgi Düzeyi, Çevre Eğitimi, Geri Dönüşüm, Geri Dönüşüm Okuryazarlığı

Teşekkür

Prof. Dr. Mehmet ŞAHİN Prof. Dr. Emin KASAP Doç. Dr. Rezzan YILMAZ

Kaynakça

• Ak, Ö. (2018). Üniversite öğrencilerinin geri dönüşüm bilinci üzerine bir araştırma: sakarya üniversitesi örneği. Uluslararası Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 4(2), 1-21.
• Akanlar, E. (2019). “Enerji kaynakları ve geri dönüşüm” konusunun drama yöntemiyle öğretiminin öğrencilerin akademik başarıları, tutumları ve kavramsal değişimleri üzerindeki etkisinin incelenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kilis 7 Aralık Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Akın, G. (2009). Ekoloji-çevrebilim ve çevre sorunları. Tiydem Yayıncılık
• Aksakal, Ş. (2013). Fen ve teknoloji dersi öğretmen adaylarının çevresel geri dönüşüm konusundaki duyarlılıklarının belirlenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Fırat Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Aksay, C. Ketenoğlu, O, & Kurt, L. (2005). Küresel ısınma ve iklim değişikliği. Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, 25. 29-41.
• Aktaş, B. (2022). Geri dönüşüm ve evsel atıklar konusunda argümantasyon tabanlı aktaşöğrenmenin 7. sınıf öğrencilerinin ders başarısına ve çevreye olan tutum ve davranışlarına etkisi. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Aktaş, D. (2021). “Geri dönüşüm” konusunun temel kavramlarına yönelik ortaokul 5. sınıf öğrencilerinin bilişsel yapılarının incelenmesi. (Yayınlanmamış yüksek Lisans Tezi). Uludağ Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Alboga, Y. (2013). İlköğretim 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin çevre, geri dönüşüm, plastik ve plastik atıklar konusundaki bilişsel, duyuşsal ve psikomotor tutumlarının belirlenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kastamonu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Atasoy, E. (2005). Çevre için eğitim: İlköğretim öğrencilerinin çevresel tutum ve çevre bilgisi üzerine bir çalışma. (Yayımlanmamış doktora tezi). Uludağ Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Avan, Ç. (2011). Plastik ve plastik atıklarının, geri dönüşümü ve çevreye etkileri konularında öğrenci tutumlarının belirlenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kastamonu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Avcı, D. & Çeliker, H. (2015). Fen bilimleri öğretmenlerinin atık ve geri dönüşüme yönelik tutumlarına geri dönüşümcü öğretmen projesinin etkisi. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 4(1), 215-224.
• Aydın, M. (2019). Evsel atıklar ve geri dönüşüm konusunun okul dışı öğrenme ortamları ile desteklenmesinin 7. sınıf öğrencilerinin çevre tutumuna etkisinin incelenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kocaeli Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Başer, Ş. (2019). Lise öğrencilerinin geri dönüşüm ve atıklarla ilgili algıları. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Bayar, V. (2017). Fen bilimleri öğretmen adaylarının geri dönüşüm davranışları ile ekolojik ayak izlerinin karşılaştırılması. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Benzer, E. & Şahin, F. (2012). Fen bilgisi öğretmen adaylarının çevre okuryazarlığının proje tabanlı öğrenme süresince örnek olaylarla değerlendirilmesi. M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 35, 55-83.
• Bilgili, M. Y. (2021). Sıfır atık yaklaşımının kökenleri ve günümüzdeki anlamı. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(40), 683-703.
• Birsen, V. (2020). Üniversite öğrencilerinin geri dönüşüm davranışlarına ilişkin görüş ve tutumlarının belirlenmesi. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Clay, S. (2005). Increasing University recycling: Factors influencing recycling behaviour among students at Leeds University. Earth & Environment, 1, 186-228.
• Çabuk, B & Karacaoğlu. C. (2003). Üniversite örencilerinin çevre duyarlılıklarının incelenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 36 (1),1-10.
• Çavuş, R., Umdu Topsakal, Ü. & Öztuna Kaplan, A. (2016). İnformal Öğrenme Ortamlarının Çevre Bilinci Kazandırmasına İliskin Öğretmen Görüsleri: Kocaeli Bilgievleri Örneği. Eğitim ve Öğretim Dergisi, 3(1), 15-26.
• Çelik, Z. (2011). İlköğretim müfredatında ambalaj atıklarının geri dönüşümü eğitiminin yeri ve ilköğretim kurumlarındaki geri dönüşüm uygulamalarının araştırılması (İstanbul İl Örneği). (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çimen, O. & Yılmaz, M. (2012). İlköğretim öğrencilerinin geri dönüşümle ilgili bilgileri ve geri dönüşüm davranışları. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 25(1), 63-74.
• Çimen, B. (2021). Evsel atıklar ve geri dönüşüm konusunda uygulanan probleme dayalı stem etkinliklerinin öğrencilerin akademik başarı ve farkındalığı üzerindeki etkisi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ordu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Dabak, C. (2009). Türkiye’de ambalaj atıklarının kontrolü ve avrupa birliğine uyum. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Dağlı, A. (2021). Yaşam temelli öğrenme yaklaşımının öğrencilerin çevre bilinci ve çevresel duyarlılık kazanımına etkisi: evsel atıklar ve geri dönüşüm konusu. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Deniş, H. & Genç, H. (2007). Çevre bilimi dersi alan ve almayan sınıf öğretmenliği öğrencilerinin çevreye ilişkin tutumları ve çevre bilimi dersindeki başarılarının karşılaştırılması. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 13, 20-26.
• Doğan, Z. (2020). Ortaokul 7. Sınıf öğrencı̇lerı̇nde evsel atıklar ve gerı̇ dönüşüm konusunda bı̇lı̇msel karı̇katürler kullanılarak farkındalık oluşturulması. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ondokuz Mayıs Ünı̇versı̇tesı̇ Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Efe, H. A. & Baran, M. (2017). Atık maddelerden öğretim materyali geliştirme sürecinin öğretmen adaylarının çevresel tutum, davranış ve algılarına etkisi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 14(1), 22-46.
• EUROSTAD (2024). https://commission.europa.eu/about/departments-and-executive-agencies/ eurostat-european-statistics_en.
• Ersoy, E. & Başer, N. (2011). Probleme dayalı öğrenme yönteminde uygulanan senaryoların kalıcılığa etkisi. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24 (2), 355-366.
• Gülay, H. (2011). Ağaç yaş iken eğilir: yaşamın ilk yıllarında çevre eğitiminin önemi. Tübav Bilim Dergisi, 4(3), 240-245.
• Günenç, İ. (2022). Ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin geri dönüşüme ilişkin duygu, farkındalık ve davranışlarının belirlenmesi. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Kilis 7 Aralık Üniversitesi Matematik ve Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Gönüllü, M., T. Doğan, S. & Çelik, Z. (2015). İlköğretim öğrencilerinin çevre için zararlı ambalaj atıkları hakkında farkındalığı (İstanbul örneği). Milli Eğitim Dergisi, 205, 44-63.
• Hacısalihoğlu, S. (2021). Okullarda atık yönetimi yaklaşımı: balıkesir ili örneği, Biyosistem Mühendisliği Dergisi, 2(1),70-85.
• Harman, G. & Çelikler, D. (2016). Fen bilgisi öğretmen adaylarının geri dönüşüm kavramı hakkındaki farkındalıkları. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16(1), 331-353.
• Hungerford, H. R. & Volk, T. L. (1990). Changing learner behavior through environmental education. The Journal of Environmental Education, 21(3), 8-21.
• İlhan, N., Doğan, Y. & Tosun, C. (2017). Birinci sınıf öğrencilerinin geri dönüşüm konusundaki bilgi, farkındalık ve tutumlarının incelenmesi. Uluslararası Online Eğitim Bilimleri Dergisi, 9(1), 174-190.
• Kahraman, G. (2021). Ortaokul öğrencilerinin çevre, plastik atık ve geri dönüşüm tutumlarının belirlenmesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Kale Öksüz, B. (2019). Bilimsel argümantasyona dayalı etkinliklerin öğrencilerin çevre ünitesindeki başarılarına ve iklim değişimine yönelik farkındalıklarına etkisi. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Adnan Menderes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Kamaşak, İ. (2019). Geri dönüşüm ve plastik atıkların çevreye etkileri konusunda gezi-gözlem ile desteklenmiş öğretimin ortaokul 7. sınıf öğrencilerinin çevre tutumları üzerinde etkisinin incelenmesi. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Aksaray Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Karatekin, A. (2013). Öğretmen adayları için katı atık ve geri dönüşüme yönelik tutum ölçeğinin geliştirilmesi: geçerlik ve güvenirlik çalışması. Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, 4(10), 71-90.
• Karakaş H. vd. (2018). Meslek yüksekokulu öğrencilerinin plastik atıklar ve geri dönüşüm kavramına yönelik tutumları. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi, 21(2), 448 – 470.
• Kartal, E. & Ezgi, A. (2019). Okul öncesi öğretmen adaylarının çevre problemleri ve geri dönüşüm hakkındaki görüşleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 16(1), 818-847.
• Kartal, E. & Ada, E. (2020). Okul öncesi dönem çocuklarının gözünden geri dönüşüm. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 33(3),778-801.
• Katırcıoğlu, G. (2019). Okul dışı öğrenme ortamlarının 7. sınıf öğrencilerinin geri dönüşüm konusundaki doğa algısı ve bilinç düzeyine etkisi. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Pamukkale Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Kaypak, Ş. (2018). Kentsel çevrenin sorunu olarak atık ve yönetimi: antakya örneği, 2. Uluslararası Multidisipliner Çalışmaları Kongresi, 4-5 Mayıs 2018 Adana, Bildiri Tam Metin Kitabı, Sosyal Bilimler, s. 72-90. Ed: Ş. Kaypak, Akademisyen Kitabevi.
• Kayranlı, B., Tankut, İ. & Pampal, S. (2003). Endüstriyel katı atıklar ve atık geri dönüşüm borsasının işletilmesi. 5. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, Adana.
• Keleş, Ö. (2007). Sürdürülebilir Yaşama Yönelik Çevre Eğitimi Aracı Olarak Ekolojik Ayak İzinin Uygulanması ve Değerlendirilmesi. (Yayınlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Kılıç, R. & Urgun, N. (2016). Türkiye'de yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelmenin ülke ekonomisine etkileri ve Türkiye’nin enerjideki dışa bağımlılığının azaltılmasına yönelik katkıları. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 47, 148-166.
• Korkmaz H. & Kaptan, F. (2002). Fen eğitiminde proje tabanlı öğrenme yaklaşımının ilköğretim öğrencilerinin akademik başarı, akademik benlik kavramı ve çalışma sürelerine etkisi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22, 91–97.
• Kömürcü, M.C. (2018). Plastik atıkların çevreye olan zararları nedir? http://www.milliyet. com.tr/ Plastikatiklarin-cevreye-olan-zarari-nedir--molatik-7714/
• Küçük, N. (2017). Orta okullarda uygulamalı çevre eğitiminin çevre bilinci üzerine etkisi (Balıkesir örneği). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• McNaughton, M.J. (2004). Educational drama in the teaching of education for sustainability. Environmental Education Research, 10(2), 139-155.
• Mert, M. (2006). Lise öğrencilerinin çevre eğitimi ve katı atıklar konusundaki bilinç düzeylerinin saptanması. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Milton, B., Cleveland, E. & Bennett-Gates, D. (1995). Changing perceptions of nature, self, and others: A report on a park/school program. Journal of Environmental Education, 26(3), 32-42.
• Okur-Berberoğlu, E. & Uygun, S. (2013). Sınıfdışı eğitimin dünyadaki ve Türkiye’deki gelişim durumunun örgün ve yaygın eğitim kapsamında incelenmesi. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 9(2), 32-42.
• Onur, A., Çağlar, A. & Salman, M. (2006). 5 yaş okulöncesi çocuklarda atık kağıtların değerlendirilmesi ve çevre bilincinin kazandırılması. Kastamonu Eğitim Dergisi, 24(5), 2457-2468.
• Ömürbek, V., Erk, Ç. & Herek, S. (2019). Üniversitelerde atık yönetimi uygulamaları. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (35), 124-161.
• Özgür, S. D. (2020). Öğretmen adaylarının geri dönüşüm farkındalıklarının çeşitli değişkenler açısından incelenmesi. Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22(3), 837-856.
• Öztap, R. (2019). Okul öncesi eğitimde artık materyaller ile yapılan sanat etkinliklerinin çocukların geri dönüşüm farkındalık düzeylerine etkisinin incelenmesi. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Öztürk, M. (2004). Kullanılmış Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar. Çevre ve Orman Bakanlığı, www.cevreorman.gov.tr.html.
• Ramsey, C. E. & Rickson, R. E. (1976). Environmental knowledge and attitudes. Journal Environmental Education, 8,10–18.
• Rainey, R. C. (1997). Recycling knowledge, attitudes and behavior for on-campus and offcampus students in organized living groups at Oregon State University. ABD.
• Sağırlı, H. E. & Gürdal, A., (2002). Fen Bilgisi Dersinde Drama Tekniğinin Öğrenci Başarısına Etkisi. M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 15, 213-224.
• Soğancılar, M. E. (2018). Ortaokul öğrencilerinin geri dönüşüm konuşundaki bilgi düzeylerinin ve tutumlarının belirlenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Giresun Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Şallı, D. (2011). Proje tabanlı öğrenme yaklaşımı ile 48-60 aylık çocuklara geri dönüşüm kavramının kazandırılması. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Sungurtekin, Ş. (2001). “Uygulamalı çevre eğitimi projesi” kapsamında ana ve ilköğretim okullarında “müzik yoluyla çevre eğitimi”. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 14(1),167-178.
• Şahin, F., Güven, İ. & Yurdatapan, M. (2011). Proje tabanlı eğitim uygulamalarının okul öncesi çocuklarında bilimsel süreç becerilerinin gelişimine etkisi, M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 33, 157-176.
• Şimşekli, Y. (2004). Çevre bilincinin geliştirilmesine yönelik çevre eğitimi etkinliklerine ilköğretim okullarının duyarlılığı. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 17(1), 83-92.
• Taştepe, T. & Aral, N. (2014). Üniversite öğrencilerinin çevresel bilgi ve tutumlarının incelenmesi. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 3(4), 142-153.
• TÜDAM (2024). https://toros.edu.tr/sayfalar/rektorluk-raporlar.
• Türkmen, Y. (2022). Sınıf eğitimi ana bilim dalı öğrencilerinin çeşitli değişkenlere göre katı atık ve geri dönüşüme yönelik tutumlarının araştırılması: makü örneği. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Ural, E. & Morgil, İ. (2016). Kimya eğitimi öğrencilerinin öğrenme stili tercihlerinin genel akademik başarılarına ve proje tabanlı öğrenme uygulamasındaki başarılarına etkisi. KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 13(2), 65-86.
• Uyanık, G. (2016). Dönüşümsel öğrenme kuramına dayalı çevre eğitiminin çevre sorunlarına yönelik tutum ve duyarlılığa etkisi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 13(1).760-784.
• Williamson, D. & Lynch-Wood, G. (2001). A new paradigm for some environmental practice. The TQM Magazine. 13(6), 424-432.
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2005) Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri güncelleştirilmiş geliştirilmiş 5. baskı, Seçkin Yayıncılık.
• Yüksel, M. (2020). Geri dönüşüm neden zor? tüketici açısından geri dönüşüm önündeki engeller. (Yayınlanmamış doktora tezi). Gebze Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.