The Theoretical and Methodological Foundations of Writing the History of Arabic Literature

Year 2024, Volume: 23 Issue: 2, 870 - 894, 30.12.2024

Sultan Şimşek , İsmail Araz

https://doi.org/10.14395/hid.1517259

Abstract

The writing of literary history as a scientific discipline was initiated by Western researchers in the late 18th century, as a result of a modern research endeavor, distinct from the long-standing tradition of literary works. In the modern era, firstly the literature of the history of nations was written. Arabic literary history also benefited from this process, and it is considered one of the earliest examples of literary historiography. In the second half of the 19th century, the works of writers such as Hammer Purgstall (d. 1856) and Alfred von Kremer (d. 1889) on the history of Arabic literature emerged as pioneering studies. The writing process accelerated with Carl Brockelmann’s (d. 1956) comprehensive work, leading to the production of numerous Arabic literary history books in both the West and the East, continuing to the present day. While this process contributed to enriching the literature of literary history, it also sparked various theoretical and methodological debates. Since the 19th century, different approaches have been proposed in the writing of Arabic literary history, and there is no theoretical unity in this regard. This situation, which complicates the understanding and interpretation of literary history works, poses an obstacle to developing literary history writing based on scientific criteria. To benefit greatly from reading literary history books, it is crucial to know the authors’ perspectives, approaches to the subject, and methods. Aware of this importance, our article focuses on the theoretical and methodological framework used in studies of Arabic literary history. The article examines the writing theories and methods that are often not clearly and explicitly expressed by the authors in the writing of Arabic literary history. However, philosophical differences between the East and the West in literary historiography, the relationship between literature and history, criteria for determining periods, and the ideal method for writing literary history, which is beyond the scope of the article, are not discussed. The main aim of the article is to provide information about the methods and theories applied in Arabic literary history writing, to raise the awareness of researchers about the background of works in this field, offer a more informed reading perspective, and draw attention to the many aspects of the subject that still await further study. Today, despite the numerous studies on Arabic literary history that focus on specific periods, literary figures, and genres, research on theoretical approaches and methodology is almost nonexistent, leaving a significant gap in the field. Our article can be considered a modest step toward filling this gap. To substantiate the conclusions reached in the article, descriptive methods of qualitative research were employed throughout the study, and the obtained data were evaluated by using analytical methods. In this context, the emergence of Arabic literary history and its transmission to the Eastern world were highlighted to provide a better understanding of the scope of the subject. The article discusses how writing of literature history was applied among Arabic literary historians as a theoretical and methodological problem during this transmission process from the West to the East, based on primary sources. At this point, the methodological foundations and areas of influence in Arabic literary history writing were discussed. Additionally, the most widely adopted literary history method and its implications among the methodological problems were examined. As a result of the evaluations, it was determined that the methods followed in the writing of Arabic literary history were highly diverse and that some methods were synthesized. The article concludes that there is a need for in-depth new research to evaluate holistically the accumulated knowledge in this area, given the diverse methods employed by literary historians, the complex and multifaceted nature of the field, and the lack of consensus on a single method.

Keywords

Arabic Language and Literature, Literary Historiography, Literary Theory, Periodisation, Method

Arap Edebiyatı Tarihi Yazımının Kuramsal ve Metodolojik Temelleri

Abstract

İlmî bir disiplin olarak edebiyatın tarihini yazma işi, edebî eserlerin köklü geçmişinin aksine 18. yüzyılın sonlarına doğru modern döneme has bir araştırma girişiminin neticesinde Batılı araştırmacılar tarafından başlatılmıştır. Modern dönemde ilk olarak ulusların edebiyat tarihleri yazılmıştır. Edebiyat tarihi yazımının ilk örnekleri kabul edilen bu süreçten Arap edebiyatı tarihi de nasibini almıştır. Nitekim 19. yüzyılın ikinci yarısında Hammer Purgstall (öl. 1856) ve Alfred von Kremer (öl. 1889) gibi yazarların Arap edebiyatı tarihi hakkındaki eserleri öncü çalışmalar olarak öne çıkmıştır. Carl Brockelmann’ın (öl. 1956) kapsamlı eseriyle hızlanan yazım süreci gerek Batıda gerekse Doğuda onlarca Arap edebiyatı tarihi kitabının yazılmasıyla günümüze dek devam etmiştir. Birbirinden farklı okuyucu kitlelerine hitap eden eserlerin kaleme alındığı bu süreç, edebiyat tarihi literatürünün zenginleşmesine katkı sunmakla beraber kuramsal ve metodolojik birçok tartışmanın ortaya çıkmasına neden olmuştur. 19. yüzyıldan itibaren Arap edebiyatı tarihi yazımında farklı yaklaşımlar önerilmiş olup, teorik çerçevede bir birlik söz konusu değildir. Edebiyat tarihi araştırmacısı için edebiyat tarihi eserlerini anlama ve anlamlandırmayı zorlaştıran bu durum, edebiyat tarihi yazımının gelişiminin ilmî kriterlere göre yorumlanmasının önünde bir engel teşkil etmektedir. Nitekim edebiyat tarihi kitaplarını okurken onlardan yüksek derecede istifade edebilmek için yazarlarının bakış açılarını, konuya yaklaşım tarzlarını ve metotlarını bilmek son derece önemlidir. Bu önemin farkında olarak makalemizde Arap edebiyatı tarihi alanında ortaya konan çalışmalarda esas alınan kuramsal ve metodolojik çerçeve konu edilmiştir. Makale, Arap edebiyatı tarihi yazımında çoğu zaman yazarlar tarafından net ve ayrıntılı bir şekilde ifade edilmemiş olan yazım kuramları ve yöntemlerini incelemeyi kapsamaktadır. Bu bağlamda edebiyat tarihi yazımında Doğu ve Batı arasındaki felsefi farklılıklar, edebiyat-tarih ilişkisi, dönemlerin tespit edilme kriterleri ve en ideal edebiyat tarihi yöntemi gibi makalenin kapsamını aşan konulara girilmemiştir. Makalenin temel amacı, Arap edebiyatı tarihi yazımında uygulanan yöntem ve kuramlar hakkında bilgi vererek araştırmacıların alandaki eserlerin arka planına dair farkındalık düzeylerinin artmasına katkıda bulunmak, alana dair daha bilinçli bir okuma için geliştirici bir bakış açısı sunmak ve konunun birçok açıdan çalışılmayı bekleyen yönlerine dikkat çekmektir. Günümüzde Arap edebiyatı tarihi üzerine gerek dönemsel gerekse edebî şahsiyetler ve türler esas alınarak pek çok araştırma yapılsa da teorik yaklaşım ve metodoloji konusunda yapılan araştırmaların yok denecek kadar az olması alanda büyük bir boşluk oluşturmaktadır. Makalemiz, bu boşluğu doldurma yolunda atılan mütevazı bir adım olarak değerlendirilebilir. Makalede ulaşılan sonuçları temellendirebilmek amacıyla araştırma boyunca nitel araştırma yöntemlerinden betimleyici yöntem kullanılmış, elde edilen veriler ise analiz yöntemiyle değerlendirilmiştir. Bu çerçevede konunun kapsamının anlaşılabilmesi için Arap edebiyatı tarihinin ortaya çıkışı ve Doğu dünyasına intikali üzerinde durulmuştur. Batıdan Doğuya gerçekleşen bu intikal sürecinde Arap edebiyatı tarihçileri arasında teorik ve metodolojik bir problem olarak edebiyat tarihi yazımının nasıl uygulandığı birincil kaynaklara bağlı olarak tartışılmıştır. Bu noktada Arap edebiyatı tarihi yazımının metodolojik temellerinin dayanakları ve etki alanları konu edilmiştir. Aynı zamanda metodolojik problemler arasında en çok benimsenen edebiyat tarihi yönteminin uzantıları ele alınmıştır. Değerlendirmeler sonucunda edebiyat tarihçilerinin eserlerinden hareketle Arap edebiyatı tarihi yazımında takip edilen yöntemlerin çok çeşitli olduğu ve bazı yöntemlerin sentezlenerek işlendiği tespit edilmiştir. Makale, takip edilen her bir yöntemin kendi içerisinde güçlü ve zayıf yönlerinin bulunması, edebiyatın doğası gereği alanın çok faktörlü karmaşık yapıda olması ve belli bir yöntem üzerinde ittifak sağlanamaması gibi etmenlerden hareketle bu sahada şimdiye kadarki birikimi bütüncül bir gözle değerlendiren derinlikli yeni araştırmalara ihtiyaç duyulduğunu ortaya koymuştur.

Keywords

Arap Dili ve Edebiyatı, Edebiyat Tarihi Yazıcılığı, Edebiyat Kuramı, Dönemlendirme, Yöntem

References

• Abdurrahman, Afîf. el-Edebü’l-Câhilî fî âsâri’d-dârisîn kadîmen ve hadîsen. Amman: Dâru’l-Fikr, ts.
• Adl, Hasan Tevfîk. Târîhu âdâbi’l-lugati’l-Arabiyye. Amman: Dâru Usâme li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2002.
• Akkâd, Abbâs Mahmûd. İbnü’r-Rûmî hayâtüh min şi‘rih. Beyrut: Menşûrâ el-Mektebeti’l-Asriyye, ts.
• Araz, Cangül. Arap Edebiyatı Tarihi Yazımı ve Hüseyin el-Vâd’ın fî Târîhi'l-Edeb: Mefâhîm ve Menâhic Adlı Eseri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Ayaydın Cebe, Günil Özlem. “Edebiyat Tarihi Yazımında Yöntem Sorunsalı: Usûl mü, Ulus mu?”. Usûlden Yönteme Mehmed Fuad Köprülü’nün Edebiyat Tarihçiliği. ed. Servet Gündoğdu–Kaan Kurt. 63-88. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2023.
• Blachère, Régis. Târîhü’l-edebi’l-Arabî el-‘asrü’l-Câhilî. çev. İbrâhim Keylânî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, ts.
• Brockelmann, Carl. Târîhü’l-edebi’l-Arabî. çev. Abdülhalim en-Neccâr. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 5. Basım, ts.
• Bû Hasan, Ahmed. el-Arab ve târîhü’l-edeb nemûzec kitâb el-Egânî. Dâru’l-Beydâ: Dâru Tobkâl li’n-Neşr, 2003.
• Büstânî, Butrus. Üdebâü’l-Arab fi’l-a‘suri’l-Abbâsiyye. Beyrut: Dâru Mârûn Abbûd, 1979.
• Cumahî, İbn Sellâm. Tabakâtu fuhûli’ş-şu‘arâ. thk. Mahmûd M. Şâkir. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Medenî, ts.
• Çetin, Nihad. M. Eski Arap Şiiri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1973.
• Dayf, Ahmed. Mukaddime li-dirâseti belâgati’l-Arab. Kahire: Matbaatü’s-Süfûr, 1921.
• Dayf, Şevkî. el-Fen ve mezâhibuh fi’ş-şi‘ri’l-Arabî. Kahire: Dâru’l-Maârif, 11. Basım, ts.
• Dayf, Şevkî. Târîhü’l-edebi’l-Arabî el-‘asrü’l-Câhilî. Kahire: Dâru’l-Maârif, 11. Basım, ts.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi -I- Cahiliye Dönemi. Kayseri: Fenomen Yayınları, 3. Basım, 2014.
• Diyâb, Muhammed Bek. Târîhu âdâbi’l-lugati’l-Arabiyye. 2 Cilt. Mısır: Matbaatü Cerîdeti’l-İslâm, 1317/1897.
• Ebû Huseyn, Sabri Fevzi. “Tahkîbü’l-edebi’l-Arabî kirâa nakdiyye fî ebcediyyâtih ve işkâliyyâtih”. Havliyyetü Külliyeti’d-Dirâsât el-İslâmiyye ve’l-Arabiyye Benât bi’z-Zekâzîk 13/1 (2023), 485-548.
• Emîn, Ahmed. Duha’l-İslâm. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Usre, 1997.
• Emîn, İzzüddin. Neşetü’n-nakdi’l-edebî el-hadîs fî Mısr. Kahire: Dâru’l-Maârif, 2. Basım, 1970.
• Faysal, Şükrî. Menâhicü’d-dirâseti’l-edebiyye fi’l-edebi’l-Arabî: arz ve nakd ve iktirâh. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2. Basım, 1965.
• Fehmî Efendi, Abdurrahman. İslam Medeniyeti Tarihi (Medresetü’l-‘Arab). haz. Hüseyin Elmalı–Cüneyt Eren. İzmir: Yeni Akademi Yayınları, 2005.
• Ferrûh, Ömer. Târîhü’l-edebi’l-Arabî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1981.
• Gangatharan, A. “The Problem of Periodization in History.” Proceedings of the Indian History Congress 69 (2008), 862–871. http://www.jstor.org/stable/44147249.
• Gündoğdu, Atiye Gülfer. “Türk Edebiyatı Tarihinde Usûl, Köprülüzâde Mehmed Fuad”. Usûlden Yönteme Mehmed Fuad Köprülü’nün Edebiyat Tarihçiliği. ed. Servet Gündoğdu–Kaan Kurt. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2023.
• Harris, Wendell W. “What is Literary “History”?”. College English 56/4 (1994), 434–51. https://doi.org/10.2307/378337.
• Hûkânî, Îsâ b. Saîd. “et-Ta’rîh li’l-luga ve’l-ağrâz eş-şi‘riyye ‘inde’r-Râfiî (dirâse nakdiyye fî nazariyyeti’t-tetavvur)”. Mecelletü’l-Halîl li’d-Dirâsât el-Lugaviyye ve’l-Edebiyye 8/12 (2023), 103-143.
• Hûkânî, Îsâ b. Saîd. İşkâliyyâtü ta’rîhi’l-edebi’l-Arabî dirâse nakdiyye fî felsefeti’l-edeb ve târîhih. Beyrut: Merkez Dirâsât el-Vahdeti’l-Arabiyye, 2023.
• Hüseyin, Tâhâ. Fi’l-Edebi’l-Câhilî. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1964.
• İskenderî, Ahmed. Târîhu âdâbi’l-lugati’l-Arabiyye fi’l-‘asri’l-Abbâsî. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1912.
• İskenderî, Ahmed–‘Anânî, Mustafa. el-Vasît fi’l-edebi’l-Arabî ve târîhih. Kahire: Dâru’l-Maârif, 5. Basım, 1925.
• Kettânî, Muhammed. “Nazarât fî menâhic et-ta‘rîhi’l-edebî”. Mecelletü Külliyeti’l-Âdâb ve’l-Ulûmi’l-İnsâniyye USMBA 1 (1978), 7-34.
• Lanson, Gustave. Edebiyat Tarihinde Usûl Edebî Metin ve İnsan. çev. Yusuf Şerif Kılıçel. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2017.
• Mansûr, İbrahim Muhammed. “Menâhicü’t-ta’rîh li’l-edebi’l-Arabî fi’l-‘asri’l-hadîs (1850-1927)”. el-Mecelletü’l-İlmiyye bi-Külliyeti’l-Âdâb Câmiatü Tantâ 14 (2001), 467-491.
• Mekkî, et-Tâhir Ahmed. el-Edebü’l-mukâren: usûluh ve tetavvuruh ve menâhicuh. Dâru’l-Maârif, 1987.
• Mersafî, Hüseyin. el-Vesîletü’l-edebiyye ila’l-‘ulûmi’l-Arabiyye. haz. Abdülaziz ed-Desûkî. 2 Cilt. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyye el-Âmme li’l-Kitâb, 1982.
• Mersafî, M. Hasan Nâil. Edebü’l-lugati’l-Arabiyye. 2 Cilt. Mısır: el-Matbaatü’l-Hüseyniyye, 1908.
• Moisan, Clément. Ma’t-Târîhü’l-edebî?. çev. Hasan et-Tâlib. Beyrut: Dâru’l-Kitâb el-Cedîd el-Muttehide, 2010.
• Nâsıf, Hifnî. Târîhü’l-edeb ev hayâti’l-lugati’l-Arabiyye. Mısır: Matbaatü’l-Cerîde, 1909-1910.
• Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. Eymen Fuâd Seyyid. 4 Cilt. London: Müessesetü’l-Furkân li’t- Türâs el-İslâmî, 1430/2009.
• Nevfel, Seyyid. Şi‘rü’t-tabî‘a fi’l-edebi’l-Arabî. Kahire: Matbaatü Mısr, 1945.
• Nuhoğlu, Hidayet Yavuz. “Ahlwardt, Wilhelm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/28-29. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Râfiî, Mustafa Sâdık. Târîhu âdâbi’l-Arab. haz. Abdullah el-Minşâvî–Mehdi el-Buhkayrî. 2 Cilt. Mansura: Mektebetü’l-Îmân, ts.
• Saldívar, José David. “Tracking English and American Literary and Cultural Criticism”. Daedalus 126/1 (1997), 155-174.
• Sarı, Cahit. Arap Edebiyat Tarihi Kitapları ve İçerik Sorunu. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Arslan Sözüdoğru, Hatice. “Arap Edebiyatı Tarihi Eserlerinin Değerlendirilmesi”. Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences 10/1 (2023), 19-31.
• Şâyib, Ahmed. Usûli’n-nakdi’l-edeb. Kahire: Mektebetü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 10. Basım, 1994.
• Şek‘a, Mustafa. eş-Şi‘r ve’ş-şu‘arâ’ fi’l-‘asri’l-Abbâsî. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1979.
• Tacca, Óscar. “Târîhü’l-edeb: kadâya’l-menhec”. çev. Muhammed Âurâg. Mecelletü ‘Alâmât 1/2 (1994), 97-119.
• Vâd, Hüseyin. Fî Ta’rîhi’l-edeb: mefâhim ve menâhic. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 2. Basım, 1993.
• Vaillant, Alain. ‘Avdetü târîhi’l-edeb. çev. Abdülcelil Nâzım. Dârülbeyzâ: Dâru Tobkâl li’n-Neşr, 2020.
• Wellek, René. “Six Types of Literary History”. English Institute Essays 1946. New York: Columbia University Press, (1947), 107-126.
• Wellek, René-Warren, Austin. Nazariyyetü’l-edeb. çev. Âdil Selâme. Riyad: Dâru’l-Merîh li’n-Neşr, 1992.
• Nazım Hikmet Polat (ed). Yöntem Bilgisi Açısından Türk Edebiyatı Tarihleri. Ankara: Kurgan Edebiyat, 2023.
• Zeydân, Corcî. Târîhu âdâbi’l-lugati’l-Arabiyye. nşr. Şevkî Dayf. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hilâl, ts.
• Zeyyât, Ahmed Hasan. Târîhü’l-edebi’l-Arabî li’l-medârisi’s-senâviyye ve’l-‘ulyâ. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Zîgamî, Hâlid. Menâhicü’t-târîhi’l-edebî ve halfiyyâtüha’n-nazariyye hilâle’l-karni’l-‘işrîn. Sétif: Mohamed Lamine Debaghine Üniversitesi, Doktora Tezi, 2015.