Construction, Enlargement and Demolishing Process of the Ḥarrān Great (the Firdaws) Mosque

Yıl 2021, , 55 - 72, 15.12.2021

Ahmet Aslan

https://doi.org/10.30623/hij.1037032

Öz

This article addresses the construction, enlargement and demolish of the historical Ḥarrān Great Mosque. With its portico, courtyard, fountain and rich stone ornaments, the Ḥarrān Great Mosque is the first monumental mosque built in the Anatolian geography. With its important architectural properties, it occupies a central place in terms of the architecture of Anatolian mosques. For this reason, this issue is worth further research. Although some earlier research has focused on this issue, those working on this subject, particularly K. A. Creswell, D. S. Rice and Nurettin Yardımcı, provided inaccurate information about the construction, enlargement and reconstruction of the Ḥarrān Great Mosque. Based on historical information, this study elaborates on the earlier construction, expansion and reconstruction processes of the Ḥarrān Great Mosque. It discusses the issue based on the military, administrative and cultural developments in Harran after the Islamic conquest. It is mostly based on literature review and the analysis of the obtained data.
Since the Akkadian period, the city of Ḥarrān has remained the leading center of the cult of Sīn in the northwest. The Temple of Sīn, which has existed here since ancient times, has been blessed with great respect and rebuilt many times during the Babylonian, Assyrian and Chaldean/New Babylonian Empires. After the Islamic conquest, this ancient temple was converted into a mosque by ʿIyāḍ ibn Ghanam, the governer of the city.
During the time of the Umayyads, the city of Ḥarrān was the administrative center of al-Jazira al-Furātiyya (Upper Mesopotamia) region and functioned as the headquarters of the military troops that raided the Eastern Anatolia and Caucasus. ʿAbd al-Malik b. Marwān, the third Umayyad caliph, appointed his brother Muḥammad b. Marwān as the governor al-Jazira al-Furātiyya region in 73/692. After recruiting a team of administrative and military staff in Ḥarrān, the center of al-Jazira al-Furātiyya region, Marwān b. Muḥammad began to undertake additional military expeditions to the Byzantine and Eastern Anatolia regions. As a result of these administrative and military developments, the city of Ḥarrān rose in status. However, it gained its important status from al-Walīd b. ʿAbd al-Malik, the Umayyad caliph. During his reign, the region of al-Jazira al-Furātiyya became an independent administrative province. When he appointed his brother, Maslama b. ʿAbd al-Malik (d. 121/739), as the governer of the region in 90/709, Maslama moved the center of the province of al-Jazira al-Furātiyya from Qinnasrīn to Ḥarrān. Due to such developments, Ḥarrān became an important central city of the Umayyad state and witnessed major developments both in terms of economic welfare and cultural or social aspects.
During his caliphate, al-Walīd b. ʿAbd al-Malik started to build large mosques in central cities in the Islamic geography. Moreover, he issued an order that asked governors of major cities to expand and renovate the mosques in their cities. Obeying this order, Maslama b. ʿAbd al-Malik, the governor of al-Jazira al-Furātiyya region, had the Harran Great Mosque built with two naves on the site of the Temple of Sīn, which was converted into a mosque by ʿIyāḍ ibn Ghanam. When Marwān b. Muḥammad, who was the governor of al-Jazira al-Furātiyya region became the caliph of the Umayyad state, he moved the center of the Islamic state to Ḥarrān and made it its capital. Marwān b. Muḥammad had the Ḥarrān Great Mosque enlarged by adding another nave to it. However, the enlarged mosque was destroyed in 508/1114-509/1115, due to the earthquakes that occurred in the region. When Nūr al-Dîn Maḥmūd b. Zangī ruled Ḥarrān, he had the Ḥarrān Great Mosque, which was destroyed by earthquakes, expanded and reconstructed by having another nave added. Nūr al-Dîn Maḥmūd b. Zangī commissioned the great scholar of Ḥarrān at the time, Ibn Abi Ḥajar Taqī al-Dīn Abu'l- Faḍl Ḥāmid b. Maḥmūd b. Ḥāmid b. Muḥammad b. ʿAmr al- Ḥarrānî al-Ḥanbalî to enlarge the mosque. Ibn Abi Ḥajar Taqī al-Dīn Abu'l- Faḍl Ḥāmid himself went to the Byzantine country, brought the necessary timber and materials and had the mosque expanded and reconstructed. The Ḥarrān Great Mosque was also renovated and repaired during the time of Ayyubids. The Ḥarrān Great Mosque, one of the monumental mosques of the Eastern Islamic geography, was harmed by the Mongols, led by the Hūlāgū administration, in 670/1272. Later, it was totally destroyed by earthquakes that occurred in the region in 774/1376 and 789/1381.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Ḥarrān, The Ḥarrān Great Mosque, The Firdaws Mosque, The Temple of Sīn

Harran Ulu (Firdevs) Camii’nin İnşa, Genişleme ve Yıkılış Süreci

Öz

Bu makalemiz tarihî Harran Ulu Camii’nin kuruluş, genişleme ve yıkılış sürecini ele almaktadır. Harran Ulu Camii Anadolu coğrafyasında inşa edilen ilk abidevî, ilk revaklı, avlulu, şadırvanlı ve zengin taş süslemeli camidir. Önemli mimarî özellikleri ile de Anadolu cami mimarisi tarihi açısından çok önemli bir yere sahiptir. Bu sebepten konuyu araştırmaya değer bulduk. Bizden önce bu konu bazı araştırmacılar tarafından çalışılmıştır. Ancak K. A. Creswell, D. S. Rice ve Nurettin Yardımcı başta olmak üzere bu konuyu çalışanlar, Harran Ulu Camii'nin kuruluş, genişleme ve yeniden inşa sürecini yanlış bir şekilde vermişlerdir. Biz bu çalışmamızda Harran Ulu Camii’nin ilk kuruluş, genişleme ve yeniden inşa edilme sürecine tarihî bilgiler ışığında açıklık getirmeye çalışacağız. Çalışmamızda İslâmî fetihten sonra Harran’daki askerî, idarî ve kültürel gelişmeleri esas alarak konuyu araştırmaya çalışacağız. Araştırmamız genel olarak kaynak taraması ve elde edilen verilerin tahliline dayanmaktadır.
Akkadlılar döneminden itibaren Harran şehri Sîn kültünün kuzeybatıdaki en önemli merkezi olmuştur. Çok eski dönemlerden beri burada varlık gösteren Sîn mabedi Babil, Asur ve Keldânî/Yeni Babil imparatorlukları zamanında da büyük bir saygıyla kutsanmış ve birçok kere yeniden inşa edilmiştir. Bu kadîm mabed İslâmî fetihten sonra bölgeyi fetheden Müslüman orduların komutanı ve fetihten sonra valisi olan İyâḍ b. Ğanem tarafından camiye çevrilmiştir.
Emevîler zamanında Harran şehri el-Ceziretü’l-Furatiyye (Yukarı Mezopotamya) bölgesinin idarî merkezi, Doğu Anadolu ve Kafkasya bölgelerine akınlar yapan askerî birliklerin karargâh merkezi olmuştur. Üçüncü Emevî halifesi Abdülmelik b. Mervân kardeşi Muhammed b. Mervân’ı 73/692 yılında el-Ceziretü’l-Furatiyye bölgesine vali tayin etmiştir. Mervân b. Muhammed, el-Ceziretü’l-Furatiyye bölgesinin merkezi olan Harran’da idarî ve askerî kadrosunu oluşturduktan sonra Bizans ve Doğu Anadolu bölgesine akınlarını sıklaştırmaya başlamıştır. Bu idarî ve askerî gelişmeler sonucunda Harran şehri önemli bir statüye kavuşmuştur. Ancak Harran şehri asıl önemli statüsünü Emevî halifesi el-Velîd b. Abdilmelik zamanında elde etmiştir. el-Velîd b. Abdilmelik döneminde el-Ceziretü’l-Furatiyye bölgesi bağımsız bir idarî eyalet haline gelmiştir. el-Velîd b. Abdilmelik, 90/709 yılında kardeşi Mesleme b. Abdülmelik’i (ö. 121/739) bölgeye emir tayin edince, Mesleme el-Ceziretü’l-Furatiyye eyaletinin merkezini Kınnesrin’den Harran’a taşımıştır. Bu gelişmelerden sonra Harran şehri Emevî devletinin önemli bir asıma/merkez şehri olmuş, gerek ümran gerekse kültürel ve sosyal yönden önemli gelişmelere sahne olmuştur.
el-Velîd b. Abdilmelik halifeliği zamanında, İslâm coğrafyasındaki asıma/merkez şehirlere büyük camiler inşa ettirmeye başlamıştır. Bununla beraber merkez şehir valilerine bir emirname göndererek şehirlerindeki camileri genişletmelerini ve yenilemelerini istemiştir. Bu emirnameye binaen el-Ceziretü’l-Furatiyye bölesinin emiri Mesleme b. Abdülmelik İyâḍ b. Ğanem’in camiye çevirdiği Sîn madenin yerinde Harran Ulu Camii'ni iki nefli/sahnlı bir şekilde inşa ettirmiştir. Başta el-Ceziretü’l-Furatiyye bölgesinin valiliğini yapan daha sonra Emevî halifesi olan Mervân b. Muhammed halife olunca, İslâm devletinin merkezini Harran’a taşıyıp burayı kendisine başkent yapmıştır. Mervân b. Muhammed, Harran Ulu Camii’ne bir nef/sahn daha ekleyerek camiyi büyütmüştür. Ancak Mervân b. Muhammed’in genişletmiş olduğu bu cami 508/1114-509/1115 yıllarında bölgede meydana gelen depremler sonucunda yıkılmıştır. Nûreddin Mahmûd b. Zengî Harran’a hâkim olunca depremler sebebiyle yıkılmış olan Harran Ulu Camii’ne bir nef/sahn daha ilave ettirerek genişletmiş ve yeniden inşa ettirmiştir. Nûreddin Mahmûd b. Zengî caminin genişletilmesi işinin sorumluluğunu o zamanki Harran’ın büyük âlimi İbn Ebi Hacer Takiyyuddîn Ebu’l-Fazl Hâmid b. Mahmud b. Hâmid b. Muhammed b. Ebi Amr el-Harrânî el-Hanbeli’ye vermiştir. İbn Ebi Hacer Takiyyuddîn Ebu’l-Fazl Hâmid, bizzat kendisi Bizans ülkesine giderek gerekli kereste ve malzemeleri getirmiş ve camiyi genişletip yeniden inşa ettirmiştir. Harran Ulu Camii Eyyûbîler zamanında da tadilat ve tamirat görmüştür. Doğu İslâm coğrafyasının abidevî camilerinden biri olan Harran Ulu Camii, Hulagu idaresindeki Moğollar tarafından 670/1272 yılında tahrip edilmiştir. Ancak Harran Ulu Camii, 774/1376 ve 789/1381 tarihlerinde bölgede meydana gelen depremler sebebiyle yerle bir olmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Harran, Harran Ulu Camii, Firdevs Camii, Sîn Mabedi

Kaynakça

• Aka, İsmail. "Timur". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/173-177. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Aslan, Ahmet. Urfa-Harran (Diyar-ı Mudar) Bölgesinin Tarihi (Hz. İbrahim’den Büyük Selçuklu Devletinin Sonuna Kadar). Ankara: Berikan Yayınevi, 2015.
• Andriah, Baru. Mari. Ter. Rabâh Naffâh. Şâm: Vizâretü’s̠-S̠ekâfeti's-Sûriyye, 1979.
• Barhabreause, Abu’l-Farac. Abu’l-Farac Tarihi. Çev. Ömer Rıza Doğrul. 2 cilt. 2.Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.
• Bakır, Taha. Muḳaddimetun fi târiḫi’l-ḥaḍârati’l- ḳadimeti. 2. Baskı. Beyrût: Dâru’l-Varrâk, 2012.
• Bekar, M. Serdar. “el-Melikü’l-Kâmil Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/78-70. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Belâzûrî, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Yahyâ b. Dâvûd el- Belâzûrî. Fütûḥü’l-buldân. Çev. Mustafa Fayda. Ankara: Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Bozkurt, Nebi. "Mescid-i Aksa". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/ 268-271. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Creswell, K. A. C. el-Âs̠âru’l-İslamiyyetü’l-ûlâ. Ter. Abdülhadî Able. Dimeşk: Dâr Kuteybe, 1404-1984.
• Çevik, Adnan. “Orta Çağ İslâm Coğrafyacılarına Göre el-Cezire ve İdarî Taksimatı” Osmanlı Araştırmaları 33/33 (Haziran 2009), 36-64.
• Ekinci, Abdullah. Harran Mitolojisi ve Tarihi. Şanlıurfa: Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2008.
• Ekinci, Abdullah. “Muzafferüddin Gökböri’nin Siyasi ve Sosyal Faaliyetleri”. Türkler. Ed. Hasan Celal Güzel-Kemal Çiçek-Salim Koca. 4/856-863. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Faruk, İsmail. el-Luğatu’l-Ârâmiyyetü’l-Kadimetu. 1. Baskı. Halep: Menşûrâtu Câmiʿeti Haleb, 1421/2001.
• Günaltay, M. Şemseddin. Yakın Şark II Anadolu. 2. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.
• Gözütok, Şakir. “Eğitim Perspektifinde Harran Okulu”. I. Uluslararası Katılımlı Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu. Ed. Ali Bakkal. 1/ 235-240. Konya: Şelale Matbaası, 2006.
• Gündüz, Şinasi. Mitoloji ve İnanç Arasında. Samsun: Etüd Yayınları, 1998.
• Gündüz, Şinasi. “ Ay Tanrısı Sin Şehri: Harran Tarihsel Bir Bakış”. Yeni Harran Çevresi. 3/ 9-10 (Şubat-Mayıs 1995), 80-96.
• Hayes, E. R. Urfa Akademisi. Çev. Yaşar Günenç. İstanbul: Yaba Yayınları, 2002.
• Hitti, Philip Khurî. Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi. Çev. Salih Tuğ.4 cilt. 2. Baskı. İstanbul: İfav Yayınları, 1995.
• Karakaş, Mahmut. Urfa’nın Kültür ve İnanç Serüveni. Ankara: Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü Yayınları, 2009.
• Koyuncu, Mevlüt. "Velid I". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/ 30-31. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kurt, Hasan. "Mesleme b. Abdülmelik". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/318-319. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Kurt, Hasan. "Mervan II". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/227-229. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Kürkçüoğlu, A. Cihat. Şanlıurfa Camileri. Anakara: Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları, 2013.
• İbn Cübeyr, Ebü’l-Huseyn Muhammed b. Ahmed b. Cübeyr el-Kinânî el-Belensî. er-Riḥle. Beyrût: Dâr Ṣâdır, Tarihsiz.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzüddîn Ali b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-Târîḫ. Thk. Ebu’l-Fida Abdullah el-Kâdî. 12 cilt. 1. Baskı. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1407/1987.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdurramân b. Ahmed b. Receb el-Bağdâdî ed-Dimeşkî. eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳâti’l-Hanâbile. Thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-ʿUsseymîn. 5 cilt. 1. Baskı. Riyâd: Mektebetü’l-Ubeyḳân, 1425/2005.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es- Sâlihî el-Hanbelî. Şeẕerâtü’ẕ- ẕeheb fi aḫbâri men ẕeheb. Thk. Abdulkâdir el-Arnavût-Mahmûd el-Arnavût. 10 cilt. 1. Baskı. Beyrût: Dâr İbn Kes̠îr, 1406/1986.
• İbn Şeddâd, Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. Ali b İbrâhim b. Şeddâd el-Ensârî el-Halebî. el-Aʿlâḳu’l- Ḫaṭira fi umarâi’ş-Şâm ve’l-Cezire. Thk. Yahya Abbâra. 3 cilt.1. Baskı. Dimeşḳ: Vizâretu's̠- S̠ekâfeti’s-Sûriyye, 1991.
• İmamoğlu, M. Şefik - Erhan, Çetin. “Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Yakın Yöresinin Depremselliği”. D. Ü. Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi 9 (2007), 93-103.
• İbrâhim, el-Halil. "Ehdâs̠un Lehe Târîḫun". Mihracânü’l-Furati li’s̠ S̠ekâfati ve’t-Turâs̠i. Ed. Lecnetü’l-İncâzi. 35-53. er-Rakka: İsdâr Muhafezetü’r-Rakka, 1999.
• el-ʿİş, Yusuf. ed-Devletü’l-Emeviyyetu ve’l-aḥdesu’l-leti sabeḳethe ibtidâen min fitneti ʿUsmân. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1988.
• Işıltan, Fikret. Urfa Bölgesi Tarihi (Başlangıçtan h.210=m.825 e Kadar). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1960.
• Muhammed, Abdülhamîd el-Hamed. ʿAşâıru’r-Raḳḳati ve’l-Cezire, 1. Baskı. er-Rakka: Vizâratü’l-İʿlâm, 2003.
• Orman, İsmail. "Harran Ulu Camii ". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/103. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Özfırat, Aynur. Eskiçağda Harran. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1994. Rice, David Storm. “Medival Harran: Studies on its Topography and Moments, I”. Anatolian Studies, Vol. 2(1952), 37-37.
• Safiyyuddîn Abdülmumin b. Abdulhak el-Bağdâdî, Merâṣidu’l-İṭṭilâʿ ʿalâ Esmâi’l-Emkineti ve’l-Biḳâʿ. Thk. Ali Muhammed el-Beccâvî. 3 Cilt. 1. Baskı. Beyrût: Dâru’l-Cîl liṭ-Ṭibâʿa, 1412/1992.
• Şeşen, Ramazan. Harran Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Şeşen, Ramazan. " Cezire". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/ 509-511. İstanbul: TDV. Vakfı Yayınları, 1993.
• Şeşen, Ramazan. “Harran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/237-230. İstanbul: TDV. Vakfı Yayınları, 1997.
• Şulul, Kasım. Erken Dönem İslâm Mimarisi ve Harran Firdevs Ulucâmi. İstanbul: Yeditepe Akademi Yayınları, 2021.
• Şulul, Kasım. "İslâm Coğrafya Kaynaklarına Göre Harran Firdevs Ulu Camisi". I. Uluslararası İslâm Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa Sempozyumu. Ed. Kasım Şulul. 1/59-108. Şanlıurfa: Büyükşehir Belediyesi, 2016.
• Taberî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr b.Yezîd el-Âmülî eṭ-Taberî el-Bağdâdî. Târiḫü’ṭ-Ṭaberî. Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 11 Cilt 2. Baskı. Kâhire: Dâru’l-Meʿârif, 1387/1967.
• Tokuş Ömer, “ Urfa ve Çevresinde Bir Arap Emirliği “Numeyrîler”, I. Uluslararası İslâm Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa Sempozyumu. Ed. Kasım Şulul. 1/143-159. Şanlıurfa: Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi, 2016.
• Yaʿkûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebi Yaʿkûb İshâk b. Caʿfer b. Veheb b. Vâzıh el- Yaʿkûbî. Târiḫü’l-Yaʿḳûbî. Thk. Abdülemîr Muhanne. 1. Baskı. Beyrût: Şeriketü’l- Aʿlemî li'l-Matbûʿât, 1431/2010.
• Yâkûtü’l-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrût: Dâr Ṣâdır, 1986.
• Yardımcı, Nurettin. Mezopotamya’ya Açılan Kapı Harran.1. Baskı. İstanbul: Ege Yayınları, 2007.