Kur’ân’a Göre Âhiretteki Sorgunun Mahiyeti

Yıl 2024, , 247 - 268, 15.06.2024

Hasan Kılıç

https://doi.org/10.30623/hij.1434879

Öz

Âhiret hayatına ilişkin yapılan tasvirler Kur’ân’da en yoğun şekilde işlenen konular arasında yer almaktadır. Bunun en temel sebebi, âhiret inancı ve hesap verme bilincini insanın zihin ve gönlüne yerleştirerek davranışlarının olumlu yönde değişimini sağlayabilmektir. Ayrıca birçok farklı olay ve hadisenin yaşandığı âhiretin çeşitli aşamaları hakkında muhatapları bilgilendirmek de bu sebepler arasında yer almaktadır. İnsanın yaptıklarının hesabını vermek üzere sorguya çekileceği süreç âhiretin önemli aşamalarından biri olarak ön plana çıkmaktadır. Sorgu âhiretin en temel esaslarından biri olmasına rağmen bazı âyetlerde bu gerçekle çelişecek şekilde günahkâr ve suçluların sorguya çekilmeyeceğine, onların konuşmasına, özür beyanında bulunmasına müsaade edilmeyeceğine dair çeşitli bilgilere rastlanmaktadır. Âyetler arasındaki bu müşkillik genellikle âhiret gününün çok uzun bir zaman dilimini içeren farklı aşamalardan oluştuğu, bu aşamaların bazılarında sorgu yapılacağı, bazılarında ise sorgunun olmayacağı şeklindeki teoriyle izale edilmiştir. Ancak Kur’ân’da kıyamet-âhiret süreçlerinin sistemli bir aşama ve sıralama çerçevesinde anlatma gibi bir gayenin bulunmaması önerilen çözüm yöntemini yetersiz hale getirmektedir. Âyetlerin bağlamı ve konuyla ilgili rivayet malzemesi birlikte değerlendirildiğinde çelişki arz eden hususların her biri esasında âhiret hayatının korkunç ahvaline yönelik farklı anlam çağrışımları yapmaktadır. Buna göre sorguya çekme, işledikleri kötü söz ve eylemler sebebiyle suçlu ve günahkârların kusurlarını, hatalarını ortaya dökerek onları rezil etme ve aşağılama amacına matuftur. Sorguyu nefyeden ifadeler ise azabı hak eden kimselere kesinlikle merhamet edilmeyeceğini, onlar için özür ve mazerette bulunma müddeti kadar bile süre verilmeden cehenneme atılacakları uyarı ve ikazını içermektedir. Sorgunun azarlama ve kınama eylemine dayalı psikolojik bir azap vasıtası olması sebebiyle bu incitici muameleye maruz kalacak grup olarak müşrikler ön plana çıkmakla beraber bazı âyetlerde müminlerin hatta peygamber ve meleklerin sorguya çekileceğine işaret edilmektedir. Bu bakımdan çalışma konuyla ilgili müşkillik arz eden hususları açıklığa kavuşturma, sorgunun işlenen ameller hakkında bilgi sahibi olmaktan ziyade kötü amel sahiplerinin psikolojik şiddete maruz kalacağı bir aşamaya tekabül ettiğini vurgulama amacı taşımaktadır. Bunun için ilk olarak sorgu süreci ve bu süreçle çelişen âyet ifadelerinin genel bir değerlendirmesi yapılarak âhiretteki sorgunun günahkârlara yönelik uyarı ve tehdit anlamı içerdiği belirtilecektir. Ardından Kur’ân’da sorgulanacak hususlar muhatap kitleyi gözeten bir tasnif doğrultusunda incelenecektir. Bu sayede sorgu konusu yapılacak söz ve eylemlerin benzerlikleri, ortak noktaları tespit edileceği gibi peygamber ve melekler için bu sürecin taşıdığı anlama ilişkin belirli bir kanaate ulaşılacaktır. Son olarak ise cennete girecek müminlerin sorgulanıp sorgulanmayacakları veya bu süreç sırasında müşriklerden farklı olarak güzel muamelelerle karşılaşacaklarına dair Mâverdî (öl. 450/1058) kaynaklı bilgi malzemesi, sorgunun mahiyet ve kapsamı çerçevesinde tartışmaya açılacaktır. Araştırmanın kapsamı Kur’ân’daki âhiretteki sorguyla ilişkili âyet ifadelerinin tahlil ve analiz edilmesiyle sınırlı olmakla birlikte çalışmada bu sürece işaret eden başka âyetler de inceleme konusu yapılacaktır. Yöntem olarak tahlilî metot izlenerek, Kur’ân’daki ifadelerin anlamını tespit etmede âyetin bulunduğu bağlam ve konu bütünlüğü hareket noktası olacaktır. Ayrıca Hz. Peygamber’in hadisleri başta olmak üzere konuyla ilgili rivayet malzemesi gerek doğru anlamı belirlemede gerekse varılan neticenin tutarlılığını tespit etmede daima göz önünde tutulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, Âhiret Hayatı, Sorgu, Psikolojik Azap

The Nature of Questioning in the Hereafter According to the Qurʾān

Öz

The descriptions of life in the Hereafter are among the most frequently mentioned topics in the Qurʾān. The primary purpose of this is to introduce the belief in the Hereafter and the awareness of accountability into the minds and hearts of people to ensure positive behavioural change. Another purpose is to inform humans about the various stages of the Hereafter with the specific incidents that take place in it. The process in which people will give an account of their actions stands out as it is one of the crucial phases of the Hereafter. However, although questioning is one of the key aspects of the Hereafter, some verses note that sinners and criminals will not be questioned and that they will not be allowed to speak or ask for forgiveness. This ambiguity in the verses is usually explained through the theory that the Day of Judgement involves various stages that span a long time, and that there will be questioning in some of these stages, while there will be no questioning in others. However, this suggested theoretical explanation is inadequate as the Qurʾān does not aim to clarify the processes of judgement and the Hereafter in a systematic and chronological way. When the contextual properties of the verses and narrations on the issue are evaluated together, each controversial issue has different connotations revealing the dreadful aspects of the Hereafter. Accordingly, questioning is intended to humiliate criminals and sinners and put them to shame by revealing their faults and mistakes, along with their bad words and deeds. On the other hand, the expressions that do not mention questioning give the warning that those deserving punishment will not be shown mercy and will be sent to Hell without being allowed to make excuses or offer explanations. Although it is the polytheists that will be subjected to this hurtful treatment, some verses stress that the believers, even prophets and angels will be questioned as questioning is a means of psychological torment involving rebuke and condemnation. In this respect, this study not only aims to clarify unclear issues about this subject but also aims to emphasise that questioning involves to a stage in which the doers of bad deeds will be subjected to psychological violence, rather than seeking information about the deeds they committed. With this aim in mind, a general evaluation is first offered to discuss the questioning process and the Qurʾanic expressions that contradict this process. It should be noted that questioning in the Hereafter is intended for warning sinners. Then, the study analyses the issues that form the focus of questioning, as mentioned in the Qurʾān, in line with a classification based on the intended audience of questioning. This analysis helps identify the similarities and shared aspects of words and actions to be questioned and it also helps gain an understanding of the meaning of this process for prophets and angels. Finally, based on what is known about the nature and scope of questioning, this study investigates whether the believers who deserve Paradise will be questioned, and it discusses al-Māwardī’s (d. 450/1058) claim that they will be treated differently from the polytheists. Although the scope of the present study is limited to the analysis of the expressions related to the questioning in the Hereafter in the Qurʾān, it also examines other verses mentioning the process. By adopting analysis as a method, the context and subject integrity of the verse became the main points of departure in determining the meaning of the expressions in the Qurʾān. In addition, narrative evidence, particularly those from the Prophet's hadīths, was always taken into consideration both in seeking the correct meaning and in testing the consistency of the conclusions drawn.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qurʾān, Life in the Hereafter, Questioning, Psychological Torment

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavut-Âdil Mürşid. 50 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mesûd el-Ferrâ. Meâlimü’t-tenzîl. thk. Halid Abdurrahman el - Akk-Mervan Sevar. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1987.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2015.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Mahmud Muhammed Nassar. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2015.
• Ceran, Zeynep. Kur’an-ı Kerim’de Ahiret Hayatının Aşamalarını Anlatan Kavramların Tasnif ve Tahlili. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Heysem b. Nizâr Temîm. Beyrût: Dâru’l-Erkâm, 1999.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf. el-Bahru’l-muhît. thk. Adil Ahmed el-Mevcûd. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2010.
• Ebüssuûd Efendi, Muhammed b. Muhammed b. Mustafâ el-İmâdî. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. thk. Hâlid Abdulğanî Mahfûz. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2010.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-ġayb. thk. Seyyid İmrân. 16 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2012.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Me‘âni’l-Kur’ân. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, 1983.
• Gözün, Abdulvehhab. “Hadisler Işığında Kabir Sorgusu ve Soruları”. Dergiabant 9/1 (Haziran 2021), 314-346.
• Hâzin, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm. Lübâbü’t-teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl. thk. Abdüsselâm Muhammed Ali Şâhîn. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2010.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Ömer b. Ali ed-Dımeşkî. el-Lübâb fî ulûmi’l-Kitâb. 20 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tûnus: Dârü’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdü’l-Hak b. Gâlib el-Endelüsî. Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-azîz. thk. Abdü’s-Selâm Abdü’ş-Şâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2011.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadis, 2011.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. thk. İbrahim Şemseddîn. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2007.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Ahmed Şemseddîn. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2013.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Ahmed Şemseddîn. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• Karataş, Şuayip. “Kur’an Öncesi Cahiliye Toplumunun Melek İnancı”. Mütefekkir 6/11 (Haziran 2019), 101-122.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Sâlim Mustafa el-Bedrî. 21 Cilt. Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2014.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî, Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne. thk. Mecdî Beslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-uyûn. thk. Abdü’l-Maksûd b. Abdi’r-Rahîm. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2007.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen el-Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîrü’l-kebîr. thk. Ahmed Füreyd. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. el-Câmiu’s-sahîh. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2011.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. thk. Ahmed Şemseddîn. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2013.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’t-tenzîl ve hakāʾiku’t-teʾvîl. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kelâmi’t-Tayyib, 1998.
• Okuyan, Mehmet. Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Azabı Var Mı? Samsun: Etüt Yayınları, 1. Basım., 2007.
• Süyûtî, Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. ed-Dürru’l-mensûr fî tefsîri’l-me’sûr. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2010.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fethu’l-kadîr. thk. Seyyid b. İbrâhim b. Sâdık b. İmrân. 5 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’an. 12 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2010.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiu’s-sahîh. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2014.
• Toprak, Süleyman. Âhirete İman. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed. et-Tefsîru’l-basît. thk. Muhammed b. Hamd b. Abdullah el-Muheymîd. 25 Cilt. Riyâd: Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1430.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbühû. thk. Abdü’l-Celîl Şelbî. 5 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2004.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf an hakâîkı’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2012.