İsâmuddîn el-İsferâyînî’nin Hayatı ve Eserleri

Yıl 2021, Sayı: 45, 270 - 294, 15.06.2021

Nihat Tarı

https://doi.org/10.30623/hij.953009

Cited By: 1

Öz

Saygın ve ilim ehli bir aliden gelen İsâmuddîn el-İsferâyînî, İsferâyîn kentinde doğmuş, küçük yaşta ilim tahsilini tamamlamış, çok yönlü bir âlimdir. Soyu, fıkıh ve kelam alanında önemli katkıları bulunan ve bu alanlarda önemli eserler telif eden Ebû İshak Ruknuddîn İbrahîm b. Muhammed b. İbrâhîm el-İsferâyînî’ye dayanmaktadır. Baba tarafından dedesi Arabşâh ve babası Muhammed b. Arabşâh büyük âlim olmalarının yanı sıra kadılık vazifesini de yerine getirmişlerdir. Keza anne tarafından dedesi Dâvûd el-Hâfî de hem büyük bir âlim hem de baş vezirlik yapmış bir devlet adamıdır. İsferâyînî’nin neslinden de büyük âlimler çıkmış ve genellikle bunlar, İsferâyînî’nin ʻİsâmuddîn veya el-ʻİsâm lakabına nisbetle "el-ʻİsâmî" nisbesi ile tanınmışlardır. İsferâyînî ise daha çok "ʻİsâmuddîn", "el-ʻİsâm", "Mollâ ʻİsâm" lakapları ve İsferâyînî nisbesi ile tanınmıştır. İlk eğitimini babası ve dedesi Dâvûd el-Hâfî’den alan İsferâyînî, daha sonra Herât kentine geçerek uzun yıllar Mollâ Abdurrahmân el-Câmî’den ilim tahsil etmiştir. Zekası ve ilmi birikimi ile kendi çağında bile dikkatleri üzerine çekmeyi başarmıştır. Bu özelliği nedeni ile dönemin yöneticileri tarafından kendisine genç yaşta müderrislik görevi tevdi edilmiştir. Bu vesile ile Herât kentinde bulunan el-Medresetu’l-Sultâniyye, el-Medresetu’l-ʻÂliyye, Medresetu Şâhruh gibi ünlü medreselerde müderrislik yapmıştır. Daha sonra gittiği Buhara ve Semerkant’ta da dönemin hükümdarları tarafından büyük bir saygı ile karşılınmış ve buralarda ilmi faaliyetlerini sürdürmesine imkân tanınmıştır. Söz konu kentlerde yıllarca ders veren İsferâyînî, onlarca talabe de yetiştirmiştir.
İsferâyînî’nin ilimdeki üstünlüğü bizzat kendi döneminde yaşayan ulemâ tarafından da tasdik edilmiştir. İlmi meselelerde taklitten uzak, eleştirici ve münazaracı bir üslup benimsemesi, en girift konuları dahi engin yorumlama beceresi ile çözümlemesi, onun en dikkat çekici özelliklerindendir. Büyük ilmi birikimine rağmen kibirden uzak, sade ve vakur bir hayat yaşamıştır. Tüm bu özelliklerine rağmen, eserlerinde aşırı derece akli tevillere başvurması, ağır bir üslup kullanması, ulema tarafından eleştiri konusu olmuştur. Sarf, nahiv ve vazʻ ilimlerinde önemli görüşleri bulunmakla beraber onun en dikkat çekici görüşleri belagat ilmine dairdir. Fesahat açısından nâkıs mürekkeplerin durumu, mecâz-ı akliyi kinaye kapsamında değerlendirmesi, iltifât kavramını farklı şekilde tanımlaması, istiʻâre-i mekniyeyi istiʻare-i maklûbe olarak değerlendirmesi, öne çıkan bazı özgün görüşlerindendir.
İsferâyînî, tedris faaliyetlerinin yanı sıra telif çalışmaları ile de öne çıkmaktadır. Başta dil ilimlerinden nahiv, sarf, belâgat, vazʻ olmak üzere mantık, kelâm, fıkıh gibi birçok farklı alanda onlarca eser kaleme almıştır. Özellikle İbnu’l-Hâcib, Aduddîn el-Îcî, Ebu’l-Kâsım es-Semerkandî, Teftâzânî, Seyyid Şerîf el-Curcânî, Mollâ Câmî gibi ilim çevrelerinde çok iyi tanınan büyük âlimlerin eserlerine yazdığı şerh ve haşiyeleri, şöhretinin yayılmasında büyük rol oynamıştır. Söz konusu eserlerinden el-Atvel, Hâşiye ʻale’l-Fevâidi’d-diyâiyye, Şerh ʻale’l-Kâfiye, Şerhu’l-ʻİsâm ʻale’l-Ferîde, Şerh ʻalâ Âdabi’l-ʻAdudiyye adlı eserleri medrese geleneğinde çok iyi bilinmektedir. Birçok eseri medreselerde ders kitabı veya yardımcı kaynak olarak asırlarca okutulmuştur. Eserlerinin çoğu günümüze ulaşmış ve bazıları basılmıştır. Ancak kaynaklarda kendisine nisbet edildiği halde günümüze ulaşmayan veya henüz tespit edilmeyen eserleri de söz konusudur. Bazı eserler ise kendisine ait olmadığı halde yanlışlıkla ona nisbet edilmiştir. Bu çalışmada İsferâyînî’nin hayatı, ilmî yönü ve eserleri el alınmış, bu çalışma ile onun ilim dünyasında tanıtılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, 'İsâmuddin el-İsferâyînî, el-Atvel, Şerhu'l-'İsâm, İsferâyîn

ʿIsāmuddīn al-Isferāyīnī’s Life and Works

Öz

ʿIsāmuddīn al-Isferāyīnī, having a revered and knowledgeable family, was born in Isferayin and completed his studies at an early age. He is a sophisticated scholar. His ancestors include Ebû İshak Ruknuddîn İbrahîm b. Muhammed b. İbrâhîm el-İsferâyînî, who contributed much to the fields of Islamic jurisprudence and kalam by publishing many works. His father Muhammed b. Arabşâh and paternal grandfather Arabşâh were both great scholars who also served as judges likewise, his maternal grandfather Dâvûd al-Hâfî was both a great scholar and a statesman who served as the chief vizier. Great scholars emerged from al-Isferāyīnī’s descendants, and they were generally known as "al-ʿIsāmī " due to their association with al-Isferāyīnī’s pen name ʿIsāmuddīn or al-ʿIsām. Al-Isferāyīnī, on the other hand, is mostly known as "ʻIsâm al-Dîn", "al-ʻIsâm", "Mollâ ʻIsâm" or “al-Isferāyīnī” as his origin. Al-Isferāyīnī, receiving his first education from his father and grandfather Dâvûd al-Hâfî, went to the city of Herât and studied there with Molla Abd al-Rahman al-Jâmî for many years. With his intelligence and scholarly knowledge, he managed to attract attention even in his own age. Therefore, he was entrusted with a position of lectureship at a young age by the rulers of the period. So, he taught at famous madrassahs such as el-Medresetu'l-Sultâniyya, al-Medresetu'l-ʻAliyya, Medresetu Sharuh in the city of Herât. He was received with great respect by the rulers of the period in Bukhara and Samarkand, where he later went and was allowed to conduct his scholarly studies. Teaching in these cities for years, al-Isferāyīnī raised dozens of students.
Al-Isferāyīnī’s scholarly superiority was also confirmed by scholars who lived in this period. Adopting a unique and critical debating style in scholarly topics, al-Isferāyīnī stands out as a remarkable figure thanks to his ability to analyze even the most intricate issues with comprehensive interpretation skills. Despite his great knowledge, he lived a simple and dignified life away from arrogance. However, his excessive use of logical interpretations and complicated language in his works were mostly criticized by the scholars. Although he has important views on the fields of conjugation, syntax, and semantics, his most remarkable views are on the field of rhetoric. Some of his outstanding views are on the situation of deficient composites in terms of fluency, taking logical metaphors as allusion, redefinition of change in direction of address, his change of explicit allegory to implicit allegory. Al-Isferāyīnī stands out with his authorship as well as his teaching activities. He wrote dozens of works in many different fields such as conjugation, syntax, semantics, logic, kalam, and fiqh. Particularly, his annotations and commentaries that he penned for the works of famous scholars like Ibnu'l-Hâcib, Aduddîn el-Îjî, Ebu'l-Kâsım es-Samarkandî, al-Teftâzânî, Seyyid al-Şerîf al-Curcânî, Molla Jâmî have played a great role in spreading his fame. His works titled Al-Aṭwal, Hâşiye ʻala'l-Favâidi'd-diyâiyya, Şarh ʻala'l-Kâfiya, Şarhu'l-ʻİsâmʻ ʻala'l-Farîde, and Şarh ʻalâ Âdabi'l-ʻAdudiyye are very well known in the madrasa cicrles. Many of his works have been used as textbooks or supplementary sources in madrasahs for centuries. Most of his works have survived and some have been published. However, in the literature, there are also some works that have not survived today or have not been identified yet although they are attributed to him. Some works are mistakenly associated with him even though they are not written by him. In this study, al-Isferāyīnī’s life, scholarly position and works are examined and it is aimed to introduce him to the world of scholarly studies.

Anahtar Kelimeler

Arabic Philology, ʿIsāmuddīn al-Isferāyīnī, Al-Aṭwal, Expounding on ʿIsām, Isferāyīn

Kaynakça

• Ahmed, Kâmil - Beyân, Muhammed Fettâh. “Suâl ve cevâb ʻalâ Kitâbi’l-maksûdi fi’s-sarfi li İbrâhîm b. Muhammed el-Marûf bi ʻİsâmiddîn el-İsferâyînî”. Mecelleti Kulliyeti’t-terbiyyeti’l-esâsiyye li’l-ʻulûmi’t-terbeviyye ve’l-insâniyye. 9/32 (Nisan 2017), 804-859. https://www.iasj.net/iasj/download/bdef9c979e6069ee
• Ahmed, Sâlim ʻAbdurrazzak. Fihrisu mahtûtâti mektebeti’l-evkâfi’l-ʻamme fi’l-Musul. Irak: Vizâratu’l-evkâf ve’ş-şûni’d-dîniyye, 1982.
• Bâbertî, Ebû Abdullah Ekmeluddîn Muhammed b. Muhammed. Şerhu’t-Telhîs. Trablus: el-Munşeetu’l-ʻÂmme li’n-Neşr, 1983.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetu’l-‘ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʻArabî, 1951.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Îdâhu’l-meknûn fi'z-zeyli ʻalâ Keşfu'z-zunûn an esami'l-kutubi ve'l-funûn. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-ʻArabî, ts.
• Balyânî, Evhedî – Muhsin, Nâcî Neşrabâdî. Tazkira-i ʻarafât al-ʻâşikîn ve ʻarasât al-ʻârifîn. Tahran: İntişât-i Esâtîr, 2009.
• Bedâyûnî, Abdulkadir. Muntehabu’t-tevârih. ed. Encumen-ı Âsâr ve Mefâhir Ferhengî. İsfahan: Merkez-i tahkîkât râyâne, ts.
• Bevvâb, ʻAlî Hüseyin. Şerhu’l-manzûmeti’l-elgâz li’l-Mollâ ʻİsâm. Riyad: Mektebetu’s-sakafeti’d-dîniyye. 2000.
• Beyûmî, Receb Muhammed ʻAllâm. Ârâu’l-Kûfiyyîn fî şerhi’l-ʻİsâm el-İsferâyînî ʻalâ Kafîyeti İbni’l-Hâcib. Minûfiye: Câmiʻatu Minûfiye Kulliyetu’l-lugati’l-ʻArabiyye, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Bilgin, Azmi. “İsâmuddîn Efendi”. Üsküdarlı Meşhurlar Ansiklopedisi. 1/281-282. İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Kültür Yay., 2012.
• Brockelmann, Carl. Tarihu’l-edebi’l-ʻarabî. Arapçaya çev. Mahammed Fehmi Hicazî. Mısır: y.y., 1993.
• Curcânî, Seyyid Şerîf. el-Hâşiye ʻale’l-Mutavvel. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 2007.
• Curcânî, Ebû Bekr Abdulkahir b. Abdurrahman. Delâilu’l-iʻcâz fî ilmi’l-meʻânî. thk. Yâsin Eyyûbî. Kahire: el-Mektebetu’l-ʻasriyye, 2002.
• Çelebi, Kâtib. Keşfu’z-zunûn ʻan esâmî’l-kutub ve’l-funûn. Bağdat: Mektebetu’l-müsenna, 1941.
• Demirayak, Kenan - Kaya, Mahmut. “Kasîdetu’l-bürde”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 24/565-569. İstanbul: TDV Yay., 2001.
• Demirayak, Kenan. “el-Maksûd”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 27/453. Ankara: TDV Yay., 2003.
• Durmuş, İsmail. “Semerkandî, Ebu’l-Kâsım”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 36/472-473. İstanbul: TDV Yay., 2009.
• Dusûkî, Ebû Abdullah Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. Hâşiyetu’d-Dusûkî ʻalâ Muhtasari’l-meʻânî. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-mektebeti’lʻasiyye, 2007
• Edirnî, Ahmed b. Muhammed. Tabâkâti’l-mufessirîn. thk. Süleyman b. Salih. Medine: Mektebetu’l-ʻulûm ve’l-hikem, 1997.
• Emin, Muhsin. Aʻyânu'ş-Şiʻa. Beyrut: y.y., 1983.
• Enûşe, Hasan. “İsâmuddîn el-İsferâyînî”. Dânişnâme-i Edeb-i Fârisî. 3/699-700. Tahran: Vezâret-i Ferheng ve İrşâd-i İslâmî, 2001.
• Günel, Fuat. “Üsküdârî, İsâmuddîn”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ek C. 2/640-641. İstanbul: TDV Yay., 2016.
• Güney, Adem. “Kemaluddîn Mesʻûd b. Hüseyin eş-Şirvâni'nin Şerhu Âdâbi’s-Semerkândî Adlı Eseri'nin Tenkitli Neşri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 12/21. (Haziran 2010), 85-152. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/191894
• Habeşî, Abdullah Muhmmed. Câmiʻu’ş-şurûh ve’l-hevâşî. 3 Cilt. Abu Dabi: el-Mecmeu’s-sekafî, 2004.
• Habeşî, Nûr. Hâşiyetu’l-ʻİsâm el-İsferâyînî ʻalâ tefsîri’l-Beydâvî min aye 39 ilâ âye 176 sûreti’n-Nisâ. Dımaşk: Câmiʻatu Dımaşk, Kulliyetu’ş-şerîʻa, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Hafacî, Şihabuddîn Ahmed b. Muhammed. Reyhânetu'l-elibba’ ve zehretu'l-hayati'd-dunyâ. thk. Muhammed Abdulfettâh el-Huluvv. Mısır: y.y., 1967.
• Halhâlî, Şemsuddîn Muhammed b. Muzaffer el-Hatîbî. Miftahu telhîsi’l-Miftâh. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2011.
• Halîlî, Halîlullah. Herât târihuhâ âsâruhâ ricâluhâ. Bağdat: Matbaʻatu’l-meʻârif, 1974.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbuddîn Yâkût. Mu‛cemu’l-buldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1995.
• Hândmîr, Gıyâsuddîn b. Hâce Hümâmiddîn. Habîbu’s-siyer fî aḫbâri efrâdi’l-beşer. thk. Muhammed Debîr Siyâkî. Tahran: Kitâbfurûş-i Hiyâm, 2001.
• Hânsârî, Muhammed Bakır b. Zeynelabidîn. Ravdâtu’l-cennât fî ahvâli'l-ulema ve’s-sadât. 8 Cilt. Tahran: b.y, 2011.
• Harrâz, ʻAdbdurrahmân. el-Atvel ʻalâ Telhîsi’l-Miftâh: Dirâsetuhu ve tahkiku kısmi’l-evveli minhu hettâ bâbi’l-inşâi min ʻilmi’l-beyân. Riyâd: Câmiʻatu İmâm Muhammed b. Suʻûd, Kulliyetu’l-lugati’l-ʻArabiyye, Doktora Tezi, 1423.
• Hasenî, Şerif Abdulhay b. Fahriddîn. Nuzhetu’l-havâtır ve behcetu’l-mesâmî ve'n-nevâzır. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1999.
• İbnu’l-Gazzî, Ebu'l-Meʻâlî Muhammed. Dîvânu’l-İslâm. thk. Seyyid Kesrevî Hasan. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1990.
• İbnu’l-ʻİmâd, Şihâbuddîn Ebu'l-Felâh Abdulhay b. Ahmed. Şezerâtu’z-zeheb fî ehbâri men zeheb. thk. Abdulkadir Arnavût-Mahmûd Arnavût. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İbrâhîm, İbrâhîm Muhammed, “el-İsferâyînî”. Mevsûʻatu ʻa’lâmi’l- ‘ulemâ’ ve’l-udeba’i’l- ‘Arab ve’l-müslimîn. Beyrut: Dâru’l-cîl, 2004.
• İsfehânî, Mirzâ Abdullah. Riyâdu’l-ʻulemâ ve hıyâzu’l-fudelâ. ed. Ahmed el-Hüseyinî. Kum: y.y., 1980.
• İsferâyînî, Hâşiye ʻale’t-tasdîkât. ed. es-Seyyid Muhammed Hamdi. İstanbul: Matba-i askeriyye, 1259.
• İsferâyînî, İsâmuddîn İbrahim b. Muhammed b. Arabşâh. el-Atvel fî ʻulûmi’l-belâge. thk. Ahmet ʻİzzû ʻİnaye - ʻAli Muhammed Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʻArabî, 2011.
• İsferâyînî, İsâmuddîn İbrahim b. Muhammed b. Arabşâh. Hâşiyetu İsâmiddîn el-İsferâyînî ʻala şerhi’s-Saʻd ʻale’l-ʻAkâîdi’n-Nesefiyye. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-İlmiyye, 2011.
• İsferâyînî, İsâmuddîn İbrahim b. Muhammed b. Arabşâh. ʻİsâm ʻale’l-Câmî. Dersaadet: Mektebetu ʻOsmaniyye, 1309.
• İsferâyînî, İsâmuddîn İbrahim b. Muhammed b. Arabşâh. Şerhu İsferâyînî Ber Kasîdeiİ Borde-yi Bûsîrî. ed. Abbas Nejat. Toronto: y.y., 2012.
• İsferâyînî, İsâmuddîn İbrahim b. Muhammed b. Arabşâh. Hâşiye ʻale’t-tasdîkât. thk. es-Seyyid Muhammed Hamdi. İstanbul: Matba-i askeriyye, ts.
• İsferâyînî, İsâmuddîn İbrahim b. Muhammed b. Arabşâh. Hâşiyetu ʻİsâm ʻale şerhi’l-ʻAkâidi’n-Nesefiyye. İstanbul: Matbaʻa-ı el-Hac Muharrem Efendi el-Bosnevî, 1288.
• İsferâyînî, İsâmuddîn İbrahim b. Muhammed b. Arabşâh. Şerhu’l-Ferîd. thk. Nuri Yasin Huseyn. Mekke: el-Mektebetu’l-Faysaliyye, 1984.
• İsferâyînî, İsâmuddîn İbrahim b. Muhammed b. Arabşâh. Şerhu’l-ʻİsâm ʻalâ metni’s-Semerkandiyye. thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dâru’l-Kutûbi’l-ʻİlmiyye, 2010.
• Kaplan, İlyas. Şurûhu’l-ʻAvâmil. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 2010.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz Şerh ve Hâşiye Meselesine Dair Birkaç Not. İstanbul: Dergâh Yay., 2013.
• Kazvînî, Hamdullah b. Ebî Bekr b. Ahmed. el-Îdâh fî ulûmi’l-belâga. thk. Muhammed Abdulmunim el-Hafâcî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1993.
• Kefevî, Ebu’l-Bekâ Eyyûb b. Mûsâ el-Hüseyinî. el-Kulliyât. thk. Adnan Dervû - Mahmud el-Mısrî. Beyrut: Müessetu’r-Risâle, 1994.
• Kehhâle, ʻOmer Rıdâ. Muʻcemu’l-muellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-ʻArabî, 1957.
• Kummî, Abbas el-Kummî. el-Kunâ ve’l-elkâb. Beyrut: y.y., 1983.
• Maraşî, Nurullah el-Huseynî. İhkâku’l-hak ve izhâku’l-bâtın. Kum: Mektebetu Âyâtullah el-Maraşî, 1988.
• Mecmeʻul-melikî. el-Fihrisu’ş-şâmil li’t-turâsi’l-ʻarabî el-İslâmî el-Mahtût. Ummân: y.y., 1989.
• Minâvî, Mahlûf. Hâşiye alâ şerhi hilyeti’l-masûn. Kahire: Mektebetü Mustafâ el-Beyânî el-Halebî, 1938.
• Muderris-i Tebrîzî, Muhammed Ali. Reyhânetu’l-edeb fî terâcimi’l-maʻrûfîn bi’l-künye ev’il-lakab. 8 Cilt. Tahran: Kitab furûşî hiyâm, 1990.
• Muhammed, Tevfîk. Ârâu’l-ʻİsâm fî şerhihi li’s-Semerkandiyye. Kahire: Câmiʻatu Ezher, Kulliyetu’l-lugati’l-ʻArabiyye, Yüksek Lisans Tezi, 1978.
• Muhibbî, Muhammed Emîn. Hulâsatu’l-eser fî aʻyâni’l-ḳarni’l-hâdî ʻaşer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Murâdî, Muhammed Halil b. ʻAlî. Silku’d-durar fî aʻyâni’l-karni’s-sânî ʻaşer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşîri’l-İslamiyye, 1988.
• Nevâyî, Abdulhuseyin-Muhammed Rızâ Nuseyrî. “İbn ʻArabşâh İsferâynî”. Eser-i âferînân. 1/126-127. Tahran: Müesses-i çâp-i Dânişgâh-i Tahran, 2005.
• Nevâyî, Abdulhuseyn. Ricâli-i kitâb-i Habîbu’s-siyer. Tahran: İntişârât-i Encümen-i âsâr ve mefâhir-i ferhengî, 2000.
• Rûmlû, Hasan. Ahsenu’t tevârîh. Tahran: İntişârât-i Esâtîr, 2004.
• Sekkâkî, Ebû Ya’kub Siracuddîn Yusuf b. Ebû Bekr. Miftâhu’l-ʻulûm. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ʻilmiyye, 1987.
• Serkîs, Yûsuf İlyân. Muʻcemu’l-matbûʻâti’l-ʻArabiyye ve’l-muʻarrebe. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu Serkîs, 1928.
• Sevvâs, Yasin Muhammed. Fihrisu mahtûtâti Dâri’l-kutubi’z-zâhiriyye. Dımaşk: y.y., 1983.
• Siirdî, ʻİsâmuddîn b. Hasan b. Mustafa b. Halil el-ʻOmerî. Şerhu’l-ʻAvâmili’l-Birgivî. thk. Haşimi Yayınevi Komisyonu. İstanbul: Haşimi Yayınevi, 2018.
• Siyâlkûtî, Abdulhakîm b. Şemsiddîn Muhammed. Hâşiyetu’s-Siyâlkûtî ʻalâ kitâbi’l-Mutavvel. Kum: Menşûrâtu’r-Radî, 1983.
• Subkî, Ebû Hâmid Bahauddîn Ahmed b. Ali b. Abdilkafî. Arûsu’l-efrâh fî şerhi Telhîsi’l-Miftâh. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻAsriyye, 2003.
• Şensoy, Sedat. “Şerh”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/555-558. İstanbul: TDV Yay., 2010.
• Tabîbî, Abdulhekîm. Târîh-i muhteser-i Herât der ahd-i Tîmûriyân. Tahran: İntişârât-i hîrmend, 1989.
• Tarı, Nihat. İsâmuddîn El-İsferâyînî ve el-Atvel Adlı Şerhinin Belagat Açısından Değerlendirilmesi (Mukaddime Ve Meʻânî Bölümleri). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi, 2021.
• Teftâzânî, Saʻdeddîn Mesûd b. ʻOmer b. Abdullah. Muhtasaru’l-meʻânî. Kum: Dâru’l-fikr, 1411.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Hâşiye”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/419-422. İstanbul: TDV Yay., 1997.
• Tûnkî, Mahmûd Hasan. Muʻcemu’l-musannifîn. thk. Sıddîk Kemâl el-Mekkî. Beyrut: y.y., 1925.
• Ünsal, Fadıl. ʻİsâmuddîn el-İsferâyînî’nin Şerhu’l-‘İsâm li’l-Ferîde Adlı Eserinin İncelenmesi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Vâsıfî, Zeynuddîn Mahmûd, Mahmûd b. Abdulcelil, Bedâyiʻu'l-vekâyi. Tahran: y.y., 1972.
• Yazar, Sadık. “Mustafa İsâmuddîn Efendi’nin Şerhleri ve Şerhu Usulü”. Amasya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi. 1/1 (Haziran 2017), 97-126. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/316389
• Ziriklî, Hayruddîn. el-Aʻlâm kamûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ min’el-ʻArab ve’l-mustarebîn ve’l-musteşrikîn. Beyrut: Dâru’l-ʻİlm li’l-Melâyîn, 2002.