Muftī Mahmud Bilge and Sufic Themes in His Qaṣīda Titled Dünya Manzûmesi

Yıl 2021, Sayı: 46, 73 - 99, 15.12.2021

Mesut Yiğit

https://doi.org/10.30623/hij.1037038

Öz

Mahmut Bilge, one of the muftīs of Cizre, was born in the city of Cizre, an important center of science, culture and civilization. One of the well-known scholars of recent times, Muftī started his education at an early age. As a result of his outstanding efforts, Muftī received his scientific authorization from his father, Mullā ʿAbd al-Raḥmān Khūserī, who was one of the renowned scholars of Cizre. When he turned eighteen, he completed his traditional scientific education. He also successfully graduated from official educational institutions, which he attended for a certain period of time. Like his father, who was also a Qādīrī sheikh, he was attached to the Birifkān Qādīrī sheikh. Later, he received the licence of the Qadiriyya sect from Sheikh Memduh Birifkānī.
In addition to the dhāhirī sciences, he was among the distinguished and respected names of the period in the batini sciences. However, since he prioritized scientific research, writing books and training students, he engaged in sect/tariqa activities to a certain extent. Muftī, who worked as a civil servant in different parts of the country, retired while he was working as muftī of Cizre. He has successfully performed the various tasks he has undertaken and at the same time has trained many students. Among these students are well-known scholars respected throughout the region. During both his service as a civil servant and his retirement, He was requested to issue fatwās not only from the people inhabiting in the region but also from those across the country. He read the Islamic texts very well in light of the conditions of the day and made successful analyses. He became an actionist and steadfast scholar with a madrasa background.
Muftī, who has a respectable position in the eyes of the public and administrators, has attracted attention with his scientific studies and extraordinary views. Muftī, who wrote many boks along with the notable Ay Risalesi making a tremendous impact throughout the country when it was published, spent his life writing books, giving lectures and preaching. Very few of his books have survived to the present day. A large part of Muftī's Dīwān, which he wrote in Arabic, Turkish, Persian and Kurdish languages, is also lost. The Dünya Manzumesi, which is the subject of this study, is one of the few poems in his Dīwān that has survived to the present day. Moreover, Dünya Manzûmesi is his only poem in which he deals with the issues of asceticism and morality. In addition, he underlined the the obligation to absolve oneself from the sensual feelings and take a firm stand against the love of the world in the poem.
Muftī also emphasized the transience of worldly life and the permanence of the hereafter. Furthermore, In this poem he wanted to reveal the mistake of sacrificing the eternal life in the hereafter for the life of this world, which will definitely end. He talked about the need to stay away from bad friends in order not to fall into heedlessness and lose the happiness of this world and the hereafter. He explained that one should be vigilant against the traps of the nafs, and that one should not pursue empty dreams, giving examples from previous rulers. Muftī, who observed that the society was experiencing a collapse in religious and moral values, said that he was trying to purify himself and wanted other people to act in this way. According to him, the solution for the society to dispose of this moral corruption is not to forget the purpose of creation, to repent before death comes and to live a life in accordance with the consent of Almighty Allah.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Madrasa, Cizre, Muftī Mahmut Bilge, Dünya Manzûmesi

Müftü Mahmut Bilge ve Dünya Manzûmesi Adlı Kasîdesinde Tasavvufî Temalar

Öz

Cizre Müftülerinden Mahmut Bilge Efendi, önemli ilim, kültür ve medeniyet şehirlerinden birisi olan Cizre’de doğmuştur. Son dönemin tanınan âlimlerinden Müftü Efendi, küçük yaşta ilim tahsiline başlamıştır. Müftü Efendi üstün gayretleri neticesinde dönemin Cizre ve civarının meşhûr âlimlerinden olan babası Molla Abdurrahman Hûserî’den ilmî icâzetini almıştır. Henüz on sekiz yaşına girdiğinde geleneksel ilmî tahsilini tamamlamıştır. Bir süre zarfında devam ettiği resmi eğitim kurumlarından da başarılı bir şekilde mezun olmuştur. Aynı zamanda bir Kâdirî şeyhi olan babasının mensup olduğu Brifkan Kâdirî Dergâhı şeyhine intisap etmiştir. Daha sonra Brîfkân Kâdirî Dergâhı postnişini Şeyh Memduh Brîfkânî’den Kâdirîyye tarikatı icâzetnâmesi almıştır.
Müftü Efendi Zâhirî ilimlerin yanı sıra bâtınî ilimlerde de dönemin seçkin ve muteber isimleri arasına girmiştir. Ancak ilmî araştırmalar yapmayı, kitap yazmayı ve talebe yetiştirmeyi öncelediği için tarikat faaliyetlerini çok sınırlı bir şekilde yürütmüştür. Ülkenin değişik yerlerinde çeşitli memuriyetlerde bulunan Müftü Efendi en son Cizre Müftülüğü görevinde iken emekliye ayrılmıştır. Üstlendiği değişik görevleri başarılı bir şekilde icra etmiş ve aynı zamanda pek çok talebe yetiştirmiştir. Bu öğrenciler arasından bölge genelinde ilim ve irfânıyla tanınan âlimler çıkmıştır. Gerek memuriyeti sırasında gerekse emeklilik döneminde bölgeden ve ülkenin değişik yerlerinden fetva için kendisine müracaat edilmiştir. İslâmî nasları günün şartlarına göre çok iyi okumuş, başarılı analizler yapmıştır. Kadîm medrese geleneğinin aksiyoner ve istikâmet sahibi bir âlim ve ârifi olmuştur.
Halk ve yöneticiler nezdinde saygın bir konuma sahip olan Müftü Efendi, yaptığı ilmî çalışmalarla ve sıra dışı görüşleri ile dikkatleri üzerine çekmiştir. Basıldığında ülke çapında ses getiren Ay Risâlesi başta olmak üzere birçok eser telif eden Müftü Efendi’nin hayatı telif, tedrîs ve irşâd faaliyetleri ile geçmiştir. Eserlerinden çok az kısmı günümüze ulaşabilmiştir. Müftü Efendi’nin eserleri arasında yer alan ve Arapça, Türkçe, Farsça ve Kürtçe dillerinde yazdığı Dîvân’ının büyük bir bölümü de kayıptır. Bu çalışmanın konusunu teşkil eden Dünya Manzûmesi, Dîvân’ı içinde yer alan ve günümüze ulaşan birkaç şiirinden birisidir. Dünya Manzûmesi aynı zamanda onun zühd ve ahlâk konularını işlediği tek şiiridir.
Müftü Efendi, Dünya Manzûmesi’nde dünyaya karşı tavır alınmasının gerekliliği ve karşılaşılabilecek nefsî hastalıklarla mücadelenin zarûretini işlemiştir. Müftü Efendi, ayrıca dünya hayatının geçiciliği, âhiret hayatının ise kalıcılığı üzerinde durmuştur. Söz konusu şiirinde fânî ve hemen bitecek olan dünya hayatı için ebedî ve hiç bitmeyecek âhiret hayatının feda edilmesinin yanlışlığını göz önüne sermek istemiştir. Gaflete düşüp dünya ve âhiret mutluluğunu kaybetmemek için kötü arkadaşlardan uzaklaşmanın lüzûmundan bahsetmiştir. Nefsin tuzaklarına karşı uyanık olunması gerektiğini, boş hayaller peşinde koşmanın insana bir şey kazandırmayacağını, önceki hükümdarlardan örnekler vererek anlatmıştır. Toplumun dinî ve ahlâkî değerlerde çöküntü yaşadığını gözlemleyen Müftü Efendi, zor da olsa kendi nefsini arındırmaya çabaladığını söylemiş, diğer insanların da bu doğrultuda hareket etmeleri için uyarılarda bulunmuştur. Ona göre toplumun bu ahlâkî yozlaşmadan kurtulmasının çaresi, insanların yaratılış amaçlarına göre hareket etmeleri, ayrıca günah işlemeye devam edenlerin de ölüm gelip yakalamadan önce tevbe etmeleri ve Yüce Allah’ın rızasına uygun bir hayat sürmeleridir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Medrese, Cizre, Müftü Mahmut Bilge, Dünya Manzûmesi

Kaynakça

• Aclûnî, İsmaîl b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs. Kahire: Mektebetu’l-Kudsî, 1351/1932.
• Ali̇, Hüseyin. "تاريخ العلماء المنسوبين إلى جزيرة ابن عمر". Ağrı İslâmi İlimler Dergisi / 5 (Aralık, 2019): 1-10.
• Baz, İbrahim. “Güneydoğuda Bir İrfan Merkezi: Serdahl Tekkesi ve Külliyesi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2/2 (Aralık 2011) 15-36.
• Bilge, Abdülaziz. Dünya Manzûmesi. E-Posta 18.10.2020, Alıcı Mesut Yiğit.
• Bingöl, Abdulkadir. Kulîlkên Baxê Botan. Diyarbakır: Enstiuya Kurdi ya Amedê, 2008.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları 5. Basım 2009.
• Cerrahi, Safer el-Muhibbi. Istılahat-ı sofiyye fi vatan-ı asliyye. İstanbul: Kırkkandil Yayınevi, 2. Basım, 2013.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerif el-. Mu’cemu’t-ta’rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fadîle ts.
• Çelebi, Kâtip (Haci Halîfe). Keşfu'z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2017.
• Erginli Zafer. Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kalem Yayınevi, 2006.
• Erkol, Ahmet. “Bilge, Mahmut”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-1/201-202.İstanbul: TDV Yayınları. 2002.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm, Ebû Hâmid Muhammed el-. İhyâu ulûmiddin. Beyrut: Dâru İbn Hazm. 2005.
• Hafnî, Abdulmun’im el-. Mu’cem mustalahâti’s-sûfiyye. Beyrut: Dâru’l-Mesîre, 2. Basım, 1987.
• Hakîm, Suâd el-. el-Mu’cemu’s-sûfî el-hikme fi hudûdi’l-kelime. Beyrut: Dendera li’t-Tabaati ve’n-Neşr. 1981.
• Hücvîrî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfü’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi), çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 6. Basım, 2018.
• İbn Mace, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid. Sünenü İbn Mace. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. Kahire: İsa el-Babi el-Halebi 1972.
• İbn Manzûr, Cemaluddin Muhammed b. Mukerrem, Lisanu’l-‘Arab, thk. Abdullah Ali el-Kebir vd. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 15. Basım,2018.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Mu’cem istilâhâti’s-sûfîyye. thk. Abdülal Şahin. Kahire: Dârü’l-Menâr, 1992.
• Kurtoğlu, Orhan. Zâtî Dîvâni (Gazeller Dışındaki Şiirler). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı KYGM, 2017.
• Kuşeyrî, İmam Abdülkerîm el-. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Ahmed Hâşim es-Sülemî. Beyrut: Dâru’l-Kutubü’l-İlmiyye, 1434/2013.
• Muhtar, Cemal. “Antere”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/237. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: L&M Yayınları, 9. Basım, 2002.
• Rûmî, Eşrefoğlu. Müzekki’n-Nüfûs. haz. Ahmet Kasım Fidan İstanbul: Semerkand Yayınları, 8. Basım 2016.
• Rûmî, Mevlânâ Celâleddin-i. Mesnevî-i Ma’nevî. trc. Derya Örs ve Hicabi Kırlangıç. İstanbul: Bilnet Matbaacılık, 2015.
• Sapan, Süheyl. “Cezîretu İbn ‘Umer fi’t-târîhi ve’l-hadâre”. el-Faysal 293 (Şubat 2001), 44-57.
• Selvi, Dilaver Kaynaklarıyla Tasavvuf, İstanbul: Semerkand Yayınları, 19. Basım, 2017.
• Tirmizî, Ebu İsa Muhammed b. İsa b. Sevre. Câmi’u’t-Tirmizî. Amman: Beytu’l-Efkâr ed-Devliyye li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, ts.
• Toprak, Burhan. Yunus Emre Divanı. İstanbul: Promat Basım Yayın, 3. Basım. 2006.
• Tökel Dursun Ali. “Eski Türk Edebiyatında Mitolojik ve Efsanevî Kişiler” Türk Edebiyatının Mitolojik Kaynakları. ed. Ömür Ceylan ve Adem Koç. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2. Basım, 2016.
• Yaşın, Abdullah. Bütün Yönleriyle Cizre. Basım Yeri Yok: Yücel Matbaacılık, 1983.