Use of Proverbs in Thu’r-Rumma’s Poetry

Yıl 2024, Sayı: 51, 129 - 150, 15.06.2024

Sacid Salih

https://doi.org/10.30623/hij.1313281

Öz

This study addresses the use of proverbs in Dhū al-Rumma’s (d. 117 / 735) poetry from a linguistic point of view. This is because proverbs are figures of speech that appeal to people’s hearts, and they are highly acceptable for them. Proverbs offer speakers the opportunity to express a lot in few words in speech acts through rhetorical devices included in them, such as allegory, metaphor and so on. Dhū al-Rumma uses proverbs and employs them successfully in his poetry linguistically in three ways. He sometimes uses proverbs in his poetry without changing any of their words at all, and sometimes he uses them by replacing some of their words. He sometimes uses different words to convey the meaning of the proverb, thereby harmonising them with his poetry. The use of proverbs in Dhū al-Rumma’s poetry not only gives his poems an aesthetic style but also adds to the depth of their meaning. This also shows how literary devices, such as metaphor, allegory, simile, allusion and so forth take his poetry to the artistic summit.
Proverbs are critical in expressing meaning through very few words. They help express ideas through effective and purposeful associations and convey them through symbols and signs. The aesthetic value of proverbs increases, particularly when used in poetry because proverbs merge with the beauty of poetry and add their own elegance to it. They contribute to the conciseness of expression, the correct expression of meaning and the beauty of metaphors.
The present study highlights the importance of using proverbs in poetry and their aesthetic impact. They promote conciseness of expression and present a series of phrases full of intense meanings conveyed in a limited number of words. These expressions have connotations that harmonise with the nature of the poem and message it delivers. The use of proverbs in poetry also affects the wording of the poem. Proverbs harmonise well with the prosody, rhythm and music of the poem. This is because proverbs are often based on similes and other literary devices, along with the contrast between words, and they are in harmony with the prosody of the poem. This is based not only on the poet's cultural richness but also on his linguistic abilities, such as being able to match the meaning of the proverb with the that of the poem and to keep the prosody in the poem. In the present study, each proverb included in Dhū al-Rumma's poems was analysed using iʿrāb as it helps clarify not only the meaning of the proverb but also that of the poem couplet in which the proverb is used. While using proverbs in his poetry, Dhū al-Rumma changes the order of the words in the proverbs, plays with the maʿrifa and nakira of some nouns, and works on the iʿrāb of some words. He performs these operations based on the context and the prosody of the poem.
The present study focuses on Dhū al-Rumma's divan analysed by ʿAbd al-Quddūs al-Sālih and annotated by Abu Nasr al-Bāhilī (d. 231) based on the narration by al-Sāleb (d. 291). This is because al-Bāhīlī makes important comments on some of the proverbs in Dhū al-Rumma's poetry and explains the proverbs that are difficult to grasp. However, al-Bāhīlī’s endeavour was limited to providing the meaning of the proverb that serves to explain the meaning of the poem. Therefore, he does not mention the etymology of the proverb or the person who first used it. It was observed that there were a good number of proverbs used by the poet in his poetry, either literally or semantically. This study analyzed the proverbs in his poetry linguistically and literally and illustrated the aesthetic taste they added to his poetry. It listed the proverbs alphabetically and told the story of each proverb, as well as describing the context in which it was used. The study also mentioned the purposes for which Dhū al-Rumma used proverbs in his poetry. Finally, it identified three couplets by the poet, which later turned into proverbs. One of these couplets was about love and the others were about wisdom.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Arabic Poetry, Proverbs, Dhū al-Rumma, Poetic Language

توظيف الأمثال في شعر ذي الرُّمّة

Öz

تناولت هذه الدراسة استعمال الأمثال في شعر ذي الرُّمّة )117 هـ/ 735م(، وطرائق توظيفه لها من جهة لغوية دلالية شاملة. وذلك أن الأمثالَ تُعدُّ من أقربِ فنونِ القولِ إلى قلوبِ الناسِ، وأكثرِها قَبولًا لديهم، وهي تمنحُ الكلام معاني كثيرةَ في ألفاظِ قليلة لِما فيها من بلاغةٍ في الاستعمالِ والكناية والتَّشبيه وغيرِ ذلك. وقد استعمل الشاعر ذو الرُّمّة الأمثال ووظّفها في شعره لغويًّا في ثلاث طرائق، هي: استعماله معنى المثل ولفظه كاملين، واستعماله المثل متصرفًا في ألفاظه، واستعماله معنى المثل مع بعض ألفاظه.
وقد ظهرت في البحث كثير من جماليات الأسلوب في استعمال الأمثال، وأظهر هذا الاستعمال تفنُّن الشاعر في عرض معاني شعره على لسان الأمثال، وفي قالبها المختصر لفظًا الغزير معنى، وكذلك ظهرت آثار هذا الاستعمال في المعاني، فقد جعلتها الأمثال أكثر تأثيرًا وأقرب فهمًا، وأجمل عبارةً، وهذه من الفوائد البلاغية للأمثال، وقد رأينا فيها مواضيع بلاغية بيانية غزيرة كالتشبيهات والاستعارات والكنايات، مما جعلها تشكّل عناصر التصوير الفني في كل موضع استُعمِلت فيه.
وللأمثالِ أهميّةٌ كبرى في اختزال المعاني بألفاظٍ قليلةٍ، وإيصالِ الإيحاءات المُعبِّرة والهادفة، وإرسالِ الأفكار عن طريق الرموزِ والإشارات الدلاليّة المختصرة، وتزداد أهميتها الجمالية أكثر إن استُعْمِلَت في الشعر، فتجمع مع جمالها جمال الشعر، وتضفي عليه رونقًا من رونقِها، ويغنى هو بها كذلك، إذ تضفي عليه إيجاز اللفظ وإصابة المعنى، وحسن التشبيه.
وفي البحث ظهرت أهمية توظيف الأمثال في الشعر وأثرها الكبير في معناه ولفظه، فهو يختصر الألفاظ على الشاعر ويمده بمعان كثيفة مجموعة في ألفاظ قليلة لها إيحاءات تتواءم مع طبيعة الشعر ورسالته، ومن أثره في لفظ الشعر أنّه ينسجم انسجامًا تامًّا مع وزن الشعر وموسيقاه، وذلك لقصر المثل واعتماده في كثير من الأحيان على التقابل في الألفاظ والتضاد والجناس وغيرها من فنون البديع الأُخرى. وهذا عائدٌ إلى غزارة ثقافة الشاعر من جهة، ومن جهة أخرى إلى مقدرته اللغوية على مواءمة معنى المثل ولفظه مع معنى البيت ووزنه.
وكان من وجه الفائدةِ في هذا البحثِ أن يُبيَّنَ إعرابُ كلِّ مثلٍ من الأمثالِ المعروضةِ في شعرِ ذي الرُّمَّةِ، لأنّ الإعرابَ يساعدُ في جلاء معنى المثل المُرادِ ويُساعدُ كذلك في بيانِ معنى بيتِ الشِّعرِ كاملًا متضمِّنًا المثل.
ومن الملحوظ في استعمال ذي الرُّمّة للأمثال في شعره أنّه تصرَّف فيها بين تقديم وتأخير في بعض ألفاظِ الأمثال، وتعريفٍ وتنكيرٍ، وكذلك تصرَّف وغيَّرَ في إعرابِ بعض ألفاظِها حسبَ سياقِ الشعرِ ووزنه.
وكانت ثمَّة فائدة كبيرة لاعتماد هذا البحث في استخراجِ أمثالِ الشاعرِ على ديوانِه بشرحِ أبي نَصْرٍ الباهليِّ (ت231هـ)، وروايةِ ثَعْلَبٍ (291هـ)، وتحقيقِ عبد القدّوس أبو صالح، فقد كانت تعليقاتُ أبي نَصْرٍ على بعضِ الأمثالِ في شعرِ ذي الرُّمَّةِ تُجلّي كثيرًا ممّا استُغْلِق من معانيها.
وقد وجدْتُ قدرًا لا بأسَ به من شعرِه أدخلَ فيه الأمثالَ، واقتبسَ معانيها وألفاظَها، وتصرَّفَ بها على أنحاءٍ متعدِّدة. ورأيتُ أن أجمعَ هذه الأمثالَ التي وردتْ في شعرِه، وأدرسَها، وأبيِّنَ مدى أثرِها في شعرِه، على نحو لغوي نحوي وبلاغي، وذلك من خلال طرائقِ استعمالِه لها. وكنتُ قد رتَّبْتُ الأمثالَ الواردةَ في كلِّ طريقةٍ من استعمالِه على ترتيبِ حروفِ الهجاءِ المعهودِ، وأبَنْتُ مصادرَها، وأسبابَ إطلاقِها، وقصَّةَ كلِّ مثَلٍ منها، والوجهَ الذي تُضْرَبُ له، وتصرُّفَ ذي الرُّمَّةِ بها، وقد بيَّنتُ ما جرى مجرى الأمثالِ من شعرِه، وهي ثلاثة أبيات، واحدٌ منها في النسيب، واثنان في الحكمة.
الكلمات المفتاحية: اللغة العربية، الشعر العربي، الأمثال، ذو الرُّمّة، لغة الشعر.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية, الشعر العربي, الأمثال, ذو الرُّمّة, لغة الشعر

Zürrumme’nin Şiirlerinde Atasözlerinin Kullanımı

Öz

Bu çalışmada Zürrumme’nin (ö. 117/735) şiirlerinde yer alan atasözleri dilsel açıdan ele alındı. Atasözleri insanların gönüllerine en yakın ve onların nezdinde en makbul dilsel yapılardır. Atasözleri yapısında yer alan kinaye, teşbih vb. belagat sanatları vasıtasıyla sözceleme edimi sırasında konuşura az sözle çok şey anlatma olanağı sunar. Şair Zürrumme atasözlerini başarılı bir biçimde şiirinde kullanır. O şiirlerinde atasözlerine yer verirken üç farklı yöntemi benimser. Bazen atasözünü olduğu gibi hiç değiştirmeden şiirinde kullanırken bazen atasözünün birkaç sözcüğünü değiştirerek kullanır. Bazen ise atasözünün manasını farklı sözcüklerle ifade ederek şiiriyle uyumlu hale getirir. Zürrumme’nin şiirlerinde atasözlerini kullanılması onun şiirlerine estetik bir üslup kazandırmasının yanında anlamsal bir derinlik de katar. Ayrıca bu durum onun teşbih, kinaye, istiare vb. edebi sanatları şiirini sanatsal açıdan nasıl zirveye taşıdığını gösterir.
Atasözlerinin, az sözcüklerle anlamların ifadesinde büyük bir önemi vardır. Atasözleri, etkili ve amaçlı çağrışımlar vasıtasıyla fikirleri dile getirirken semboller ve işaretler yoluyla da onları aktarır. Özellikle şiirde kullanıldığında atasözlerinin estetik önemi daha da artar; çünkü atasözleri, şiirin güzelliğiyle birleşir ve ona kendi zarafetini katar. İfadenin özlü olmasına, anlamın doğru bir şekilde ifade edilmesine ve benzetmenin güzelliğine katkı sunar.
Araştırmada, atasözlerinin şiirde kullanımının ve estetik etkisinin önemi ortaya konuldu. Zira atasözleri, şairin sözcükleri kısaltmasına ve yoğun anlamlarla dolu bir dizi ifadeyi az sayıda kelimeyle sunmasına yardımcı olur. Bu ifadeler, şiirin doğasına ve mesajına uyum sağlayan çağrışımlara sahiptir. Atasözlerinin şiirde kullanılması şiirin lafzı üzerinde de bir etki oluşturur. Atasözleri şiirin vezni, ritmi ve müziğiyle tam bir uyum sağlar. Bunun nedeni, atasözlerinin sıklıkla kelimeler arasındaki karşıtlık, benzetme ve diğer edebi sanat tekniklerine dayanması ve şiirin vezniyle uyumlu olmasıyla ilgilidir. Bu bir taraftan şairin kültürel zenginliğine diğer taraftan ise atasözünün anlamıyla şiirin anlamını örtüştürme ve şiirde vezni tutturma gibi dilsel yeteneğine dayanır. Bu araştırmada şairin şiirinde yer verdiği atasözlerinin her birinin i'râbı yapılarak tahlil edildi. Çünkü i‘râb, atasözünün anlamının netleştirilmesine ve aynı zamanda atasözünün geçtiği şiir beytinin anlamının açıklığa kavuşturulmasına yardımcı olur. Zürrumme’nin atasözlerini şiirinde kullanırken atasözlerinin bazı kelimelerinin sırasını değiştirdiği, bazı isimlerin marifelik ve nekralığında oynama yaptığı ve bazı kelimelerin i‘râbında tasarrufta bulunduğu göze çarpar. O, bu işlemleri bağlam ve şiirin veznine göre gerçekleştirir.
Bu araştırmada, Zürrumme’nin Sâleb'in (ö. 291) rivayetine dayanarak Ebu Nasr el-Bâhilî'nin (ö. 231) şerhettiği ve Abdulkuddûs es-Sâlih tarafından tahkik edilen divanı esas alındı. Çünkü el-Bâhilî, Zürrumme'nin şiirindeki bazı atasözleri hakkındaki önemli yorumlar yapar ve anlaşması zor olan atasözlerini açıklar. Ancak el-Bâhilî’nin çabası, şiirin anlamını açıklamaya yarayan atasözünün manasını beyan etmekle sınırlıydı. Bu nedenle o, atasözünün hikâyesine ve atasözünü ilk söyleyen kişiye değinmez. Şairin şiirinde lafzen ya da mana olarak iktibas ettiği atasözlerinin önemli bir yekûn tuttuğu görüldü. Şiirinde tespit edilen atasözleri dilbilimsel ve edebî açıdan ele alındı ve şiirine kattığı estetik etki gösterilmeye çalışıldı. Atasözleri alfabetik olarak sıralandı ve her atasözünün hikâyesinin yanı sıra kullanıldığı bağlam da açıklandı. Ayrıca, şairin atasözlerini hangi amaçlarla şiirinde yer verdiği gösterildi. Bunun yanı sıra onun sonradan atasözüne dönüşen üç beyti tespit edildi. Bu beyitlerden biri aşk, diğer ikisi ise bilgelikle ilgilidir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Arap Şiiri, Atasözleri, Zürrumme, Şiir Dili

Kaynakça

• Askeri, Ebu Hilâl. Cemheretü’l- emsâl. Beyrut: Dârü’l-fikir. ts.
• Askeri. Dîvânü’l meâni. Beyrut: Dârü’l-Ciyl. ts.
• Bağdadî, Abdulkadir. Hızanetü'l-edeb ve lübbü lübabi lisani'l-Arab. thk. Abdusselam Harun. Kahire: Mektebetü’l-hanci. 1986.
• Cevherî. es-Sihâh Tâcü’l Luğati ve Sihâhü’l Arâbiyye. thk. Abdülğafûr Attar. Beyrut: Darü’l-İlmi lil melâyin. 4. Basım. 1990.
• Cevâlîki. Şerhü edebi’l Kâtib. thk. Mustafa Sadık er-Râfi. Beyrut: Darü’l-Kitâbi’l-Arabî.
• Enbârî, Ebu Bekir. ez-Zâhir fî Meânî kelimâti’n-Nâs. thk. Hâtim Sâlih Dâmin. Beyrut: Müessesetü’r-Risale. 1992.
• Farâbi. Dîvân’ü’l-edeb. thk. Ahmed Muhtar Ömer ve İbrahim Enîs. Kahir: Müssesetü Dâri’ş-şab li’t-tibâeti ve’n-neşr. 2003.
• Havarizmî, Ebu Bekir. el-Emsalü’l-Müvellede. Abu Dabi: el-Mücemmau’s-Sekâfî. 1996.
• İbn Serrâc, Muhammed Bin Sehl en-Nahvî. el-Usulü fi’n-nahiv. thk. Abdulhüseyin Fetli. Beyrut: Müssesetü’r-risale. 3. Basım. 1996.
• İbn Sellam, Ebu Ubeyd Kâsım. el-Emsal. thk. Abdulmecid Ketamiş. Beyrut: Dârü’l-Me’mûn li’t-turâs. 1980.
• Endelüsî, Ebû Ubeyd Bekrî. Faslü’l Makâl fî Şerhi Kitâbi el-Emsâl. thk. İhsan Abbas ve Abdulmecid Abdin. Beyrut: Müessesetü’r-Risale. 1971.
• İbn Cinnî, Osman. el-Munsif. thk. Mustafa Emîn ve Abdullah İbrâhim. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Kadîm. 1954.
• İbn Dureyd. Cemheretü’l-luğa. thk. Remzi Münîr Bâlabekki. Beyrut : Dârü’l-ilim li’l-Melâyin. 1987.
• İbn Esîr. e’n-Nihâyetü fî Garîbi’l Hadis ve’l Eser. thk. Tâhir Ahmed Zâvi ve Mahmud Tanâhi. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye. 1979.
• İbn Mâlik. Şerhü’l Kâfiyeti’ş-Şâfiye. thk. Abdülmünim Ahmed Herîdî. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kura. 1982.
• İbn Manzûr. Lisânü’l Arab. Beyrut: Darü Sâdir. 3. Basım. 1992.
• İbn Sîde, Ebu Hasan. el-Muhkem ve’l Muhîti’l Âzam. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-ilmiyye. 2000.
• İbn Usfûr. el-Mumtî’ü fi’t-Tasrîf. thk. Fahrüddîn Kabâve. Beyrut: Mektebetü Lübnan. 1996.
• Kaysî. İzâhü’ş-Şavâhidi’l-izâh. thk. Muhammed bin Hammud Daacani. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî. 1.Basım. 1987.
• Kumeyt. Divânü’l-Kumeyt. thk. Muhammed Nebil Tarifi. Beyrut: Dârü Sâdir. 2000.
• Meydânî, Ebu’l-Fedl. Mecmeu’l Emsal. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Darü’l-Mârife. 1995.
• Müberrid. el-Muktadab. thk. Abdülhâlik Udeyme. Mısır: Vizâretü’l-Evkâf. 1994.
• Saalibî. e’t-Temsil ve’l-mühazare. thk. Abdulfettah Muhammed Hülü. Beyrut: e’d-Dârü’l-Arabiye li’l-kitab. 2. Basım. 1981.
• Saalibî. Simarü’l-külub fi’l-müzâf ve’l-mensub. Kahire: Dârü’l-Maarif. ts.
• Sibeveyh. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Hârun. Kâhire: 3. Basım. 1998.
• Sukkerî, Ebu Said. Şerhü Eşâri’l Hüzeliyyin. thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc ve Muhammed Şâkir. Kahire: Mektebetü Dâri’l-Ûrûbe. 1965.
• Yıldırım, Tahsin VE Rami Alkhalaf Alabdulla. “Cahiliye Dönemi Arap Şiirinde Yer Alan Dua üsluplarının İncelenmesi”. Balıkesir İlahiyat Dergisi. BAİD 15 (Haziran 2022). 308.
• Yûsi, Hasan. Zehrü’l ekem fî’l emsâli ve’l Hikem. thk. Muhammed Haccî ve Muhammed Ahdar. e’d-Darü’l-Beydâ: Dârü’s-Sekâfe. 1981.
• Zemahşeri, Ebü'l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. Esâsü’l Belağa. thk. Muhammed Bâsil Uyun Sud. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-ilmiyye. 2010.
• Zemahşerî. el-Mustaksâ fî Emsâli’l Arab. Beyrut: 2. Basım. 1987.
• Zubeydî. Tâcü’l-ârûs min Cevâhiri’l-kâmûs. thk. Komisyon. Kuveyt: Dârü’l-hidâye. ts.
• Zübyânî, Şammâh bin Dirâr. Dîvânü’ş-Şammâh bin Dirâr. thk. Salaheddîn Hâdi. Mısır: Dârü’l-Maarif. 1968.
• Zu’r-Rumme. Dîvânü Zî’r-Rumme. Rivayetü Ebi Nasr Bâhilî. thk. Abdulküddus Ebu Salih. Şam: Macmaü’l-lugâti’l-Arabiyye. 1973.