Kur’ân’da Ḥrc Kökünün Semantik Analizi

Yıl 2024, Sayı: 51, 151 - 173, 15.06.2024

Metin Çetin

https://doi.org/10.30623/hij.1415374

Öz

Bir metnin sağlıklı bir şekilde anlaşılması için o metinde kullanılan kelime ve kavramların kullanıldığı zaman, mekân ve bağlam bilgisine sahip olmak gerekmektedir. Zira kelimeler durağan bir yapıya sahip değillerdir ve tarihi süreç içinde kalıp ve mana açısından değişim ve dönüşüme uğramaktadırlar. Kur’ân ise Yüce Allah’ın insanlığa gönderdiği son metindir. Bu açıdan bu metnin kelimelerinin doğru bir şekilde tahlil edilip anlaşılması, verilmek istenen mesajın doğru anlaşılmasına katkı sunacaktır. Kur’ân metninin daha iyi anlaşılması için birçok yöntem kullanılmaktadır. Bu yöntemlerden bir tanesi de semantik metottur. Bu makalenin konusu Kur’ân’da geçen ḥ-r-c (ح-ر-ج) kökünü semantik metot yöntemiyle analiz etmektir. Yöntem olarak şu sıralama takip edilmiştir: Birinci aşamada bu kök ve türevlerinin tespit edilip, etimolojik açıdan tahlil edilmesi için Arapçada en muteber kabul edilen sözlüklerden yararlanılmış, ayrıca bu kök ve bu kökle yakın ve zıt anlamlı olan kelimelerin manalarının tespit edilmesinde bu kelimelerin geçtiği âyetlerin bağlamları göz önünde bulundurulmak suretiyle alanda söz sahibi olan tefsirlerden de istifade edilmiştir. Yapılan bu araştırma sonucunda (ح-ر-ج) kökünün en temel anlamının “bir şeylerin bir yerde birikmesi ve toplanmasından dolayı o yerin dar olması” olduğu ortaya konmuştur. Yine bu tespit neticesinde bu kökün, sık ağaçlardan oluşan dar yer, daralmak, sıkılmak, sıkıştırmak, şaşırmak, sedye, beli incelmiş zayıf deve, rüzgâr, iki şeyi birbirine şiddetli bir şekilde sürtmek, av köpeğinin payı, köpek tasması, günah, günaha zorlama ve haram olma gibi anlamlarda kullanıldığı görülmüştür. Bu anlamların hepsinin de asıl mana ile uyuştuğu saptanmıştır. Cahiliye dönemi şiirlerinde bu kökün günah, günah işleme, günaha zorlama ve haram olma gibi anlamlarının kullanılmaması, bu kökün bu manaları İslam sonrası dönemde kazandığına delalet etmektedir. İkinci aşamada (ح-ر-ج) kökü ile yakın anlamlı olan kelimeler tespit edilmiştir ki bunlar da maddi ve manevi anlamda darlığı ifade eden (الضِّيقُ), işlenmesi sonucunda muhatabını çeşitli zorluklarla karşı karşıya bırakan ve günah manasına gelen (الْإِثْمُ), çeşitli açılardan sıkıntı manasını barındıran (اَلْبَأْسُ), yine darlık ve sıkıntı halini ifade eden, yemin bozma ve günah anlamına gelen (الحِنْثُ) ve ihtiyaç, zorluk, güçlük, gam, üzüntü ve günah anlamına gelen (الحُوبُ) kelimeleridir. Üçüncü aşamada (ح-ر-ج) kökü ile zıt anlamlı olan kelimeler tespit edilmiştir. Bu kelimeler ise eti parçalarına ayırmak ve beyan edip açıklamak anlamına gelen (الشَرْحُ), yer açmak ve genişletmek gibi anlamlara gelen (اَلْفَسْح) ve kişinin sahip olduğu kudret, zengin olmak, bir şeyi yapabilme imkânı olmak, kuşatmak, kapsamak ve geniş olmak gibi anlamlara gelen (الوُسْعُ) kelimelerdir. Bu kelimelerin hem sözlük manaları hem de Kur’ân’daki kullanımları üzerinde durulmuştur. Dördüncü aşamada ise (ح-ر-ج) kökü ve türevlerinin Kur’ân’daki kullanımları üzerinde durulmuş bu kullanımlarda bağlam açısından şu manaların kastedildiği görülmüştür: Şüphe etmek, sıkıntı/güçlük/zorluk, sıkma/daralma ve günah/günah işleme. Beşinci aşamada (ح-ر-ج) kökü ve türevleriyle yakın anlamlılık örgüsüne sahip olan kelimelerin Kur’ân’da kullanım biçimlerine yer verilmiş bu kelimelerin sözlüklerdeki anlamlarıyla âyetlerdeki anlamları arasındaki farklılıklar ve benzerlikler üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, Semantik, Etimoloji, Ḥ-r-c Kökü

A Semantic Analysis of the Root h-r-j (ح-ر-ج) in the Qurʾān

Öz

Because words are hardly static and they undergo change and transformation in form and meaning over time, it is essential to know the time, place and context in which words and concepts in a text are used so as to understand that text accurately. The Qurʾān is the last holy text sent by Allah Almighty to humanity, and analysing and understanding the words of this text accurately can contribute to fully appreciate the intended message of the Qurʾān. Many methods are used for a better understanding of the Qur'anic verses, one of them being the semantic method. The focus of this study is to semantically analyse the root h-r-j (ح-ر-ج) in the Qurʾān. The steps below were followed to conduct the analysis: In the first step, most widely accepted dictionaries in Arabic were used to identify this root and its derivatives and to analyse them etymologically. In addition, to pinpoint the potential meanings of this root and those of its synonyms and antonyms, leading tafsīrs in the field were also used by considering the contexts of the verses in which these words occur. The results of this study revealed that the most basic meaning of the root ح-ر-ج is “the narrowness of a place due to the accumulation and collection of things in a place”. The results also indicated that this root has meanings such as a narrow place with dense trees, to get narrow, to get squeezed, to compress, to be surprised, a stretcher, a weak camel with a thin waist, wind, to rub two things against each other strongly, the food for a greyhound, a dog’s collar, a sin, to force someone to commit a sin and to be forbidden. It was found that all these meanings converge with the original meaning and that the meanings of this root such as a sin, to commit a sin, to force someone to commit a sin and to be forbidden were not used in the poems of the Jahiliya period. This indicates that the root acquired these meanings in the post-Islamic period. In the second step, words that are closely related to the root ح-ر-ج were identified, such a الضِّيقُ, which denotes material and spiritual hardship, and الْإِثْمُ, which means a sin that causes the sinner to experience various difficulties, اَلْبَأْسُ, which means something that leads to various types hardship, الحِنْثُ, which expresses hardship and grievance or which means to break an oath and to sin, and الحُوبُ, which means need, difficulty, hardship, gloominess, grief and sin. In the third step, the antonyms of the root ح-ر-ج were identified. These words are الشَرْحُ, which means to cut meat into pieces and to declare or explain, اَلْفَسْح which means to make room for something and to expand something, and الوُسْعُ, which means to be rich, to have the ability to do something, to surround, to cover and to be wide. Both the literal meanings of these words and their uses in the Qurʾān were analysed. In the fourth step, the uses of the root ح-ر-ج and its derivatives in the Qurʾān were emphasised. It was found that the following contextual meanings were intended: to doubt, distress/hardship/difficulty, to depress/depression and a sin/to commit a sin. In the fifth step, the Qur'anic uses of the words that converge in meaning with the rootح-ر-ج and its derivatives are discussed, and the differences and similarities between the literal meanings of these words and their meanings in the Qur'anic verses are highlighted.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qurʾān, Semantics, Etymology, the Root ḥ-r-j (ح-ر-ج)

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l- Marife, 2012.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmud b. Abdullah. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mes̱ânî. thk. Ali Abdülbâri Atiyye, 16. Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Furûḳu’l-luġaviyye. thk. Muhammed İbrahim Selim. Kahire: Dârü’l-İlm ve’s-Sekâfe, ts.
• Aydın, İsmail. “Meâni’l-Kur’ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK 2/ 207-209. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Bayrav, Süheyla. Yapısal Dilbilimi. 2. Basım. İstanbul: Multilingual Yayınları, 1998.
• Beğâvî, Ebû Muhammed Muhyissünne Hüseyn b. Mes’ûd. Meʿâlimü’t-tenzîl, thk. Muhammed Abdullah en-Nemr ve Süleyman Müslim el-Harş. 8 Cilt. 4. Basım. Riyad: Dâru Tayyibe, 1997.
• Beydâvî, Ebû Said Abdullah b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1997.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ fi’l-luġa. thk. Ahmed Abdülğafur Atâr, 6 Cilt. 4. Basım. Beyrut: Dâru’l-İlmi lil-Melayîn, 1987.
• Ebu Ubeyde, Ma’mer b. el-Müsennâ et-Teymî. Mecâzü’l-Ḳurʾân. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, ts.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muhammed ʻAvvad Murʻib. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî Mahzûmî-İbrâhîm Sâmirrâî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü Mektebetü’l-hilâl, ts.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Yusuf en-Necâtî, Muhammed Ali en-Neccâr, Abdülfettâh İsmâil eş-Şelebî. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Mısriyye, ts.
• Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Ali. el-Miṣbâḥu’l-münîr fî ġarîbi’ş-şerḥi’l-kebîr li’r-Râfiʿî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. thk. Komisyon. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, 2005.
• Harbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. İshâk b. İbrâhîm. Ġarîbü’l-ḥadîs̱. thk. Süleyman İbrahim Muhammed el-Âyid. 3 Cilt. Mekke: Câmiatü’l-Ümmi’l-Kurrâ, 1984.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru’t Tunusiye, 1984.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gali, el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdüsselam Abdüşşafi Muhammed, 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l İlmiyye, 2001.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Cemheretü’l-luġa. thk. Remzi Münîr Ba’lbekî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 1987.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed b. İdris. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm. thk. Esad Muhammed et-Tayyib. 13 Cilt. 3. Basım. Riyad: Mektebetü Nizar Mustafa, 1997.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1979.
• İbn Kesîr, Ebü’l Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm. thk. Sami b. Muhammed Selamet, 8 Cilt. 2. Basım. Riyad: Dâru Tayyibe, 1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Ġarîbü’l-Ḳurʾân. thk. Said Lihâm. b.y.: y.y., ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. 3. Basım. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr. el-Muḫaṣṣaṣ, thk. Halil İbrâhim Cefal. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1996.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. thk. Abdürrezzak el-Mehdi. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l İlmiyye, 2001.
• İzutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Allah ve İnsan, çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. “Kur’ân’ı Anlamada Semantik Yöntem”. Hikmet Yurdu. 6/11. (Haziran 2013), 105-178.
• Keleş, Mehmet. “Kur’an Tilavetinde Ses ve Mana İlişkisi”, Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (Aralık 2023), 77-198. https://doi.org/10.34085/buifd.1338638
• Keleş, Mehmet. Kur’ânî Bir Kavram Olarak İnşirâh. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2023.
• Kırca, Celal. İlimler ve Yorumlar Açısından Kur’ân’a Yönelişler. İstanbul: Tuğra Neşriyat, 1993.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân. thk. Mecdî Baslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l Hasan Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. thk. Seyid b. Abdulmaksud b. Abdurrahman. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, ts.
• Merâġî, Ahmed b. Mustafa. Tefsîrü’l-merâġî. 30 Cilt. Kahire: Matbaati Mustafa’l-Bâbi ve Evladüh, 1946.
• Mücâhid, Ebü’l-Haccâc el-Mekkî el-Mahzûmî. Tefsîr. thk. Muhammed Abdüsselam Ebü’n-Nîl. Kahire: Dâru’l Fikri’l İslâmî, 1989.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdulbaki. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l Arabî, ts.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl. İʿrâbü’l-Ḳurʾân, thk. Abdulmunim Halil İbrahim. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. 2. Basım. Halep: Mektebü’l-Matbuâti’l-İslâmiyye, 1986.
• Nesefî, Ebü’l-Berakât Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve ḥaḳāʾiḳu’t-teʾvîl. thk. Yusuf Ali Bedevi, 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Paçacı, Mehmet. “Tefsir'de Semantik ve Hermenötik”, İslami İlimlerde Metodoloji/Usül Mes’elesi I. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Safvan Adnan ed-Davûdî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1991.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer. Mefâtîḥu’l-ġayb. 30 Cilt. 3. Basım. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l Arabî, 1999.
• Reşîd Rızâ, Muhammed. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ḥakîm. 12 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmmeti li’l-Kitâb, 1990.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed. Baḥrü’l-ʿulûm. 3 Cilt. b.y.: y.y., ts.
• Soysaldı, H. Mehmet. “Kur’ân’ı Doğru Anlamada Semantik Metodun Önemi”. 31-50. Kur’ân ve Dil-Dilbilim ve Hermenötik-Sempozyumu. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Mayıs, 2001.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Muhammed Şakir, 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2000.
• Yakıt, İsmail. “Doğru Bir Kur’ân Tercümesinde Semantik Metodun Önemi”. S.D.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1994), 17-24.
• Yılmaz, Hasan. Semantik Analiz Yönteminin Kur’ân’a Uygulanması. Bursa: Kurav Yayınları, 2007.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-ḳāmûs. thk. Komisyon, 40 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh. 5 Cilt. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l Kasım Mahmud b. Amr. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. 3. Basım. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1986.
• Zemahşerî, Ebü’l Kasım Mahmud b. Amr. Esâsü’l-belâġa. 2 Cilt. thk Muhammed Basil, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998