İbn Düreyd’in Hayatı ve Kitâbü’l-Melâhin’in Arap Dilindeki Konumu

Year 2025, Volume: 3 Issue: 2, 173 - 195, 30.09.2025

Serhat Eymen Nuray

https://doi.org/10.63022/hikem.1707746

Abstract

Bu makale, Abbâsî dönemi dil âlimi ve sözlükçüsü Ebû Bekir Muḥammed b. el-Hasan İbn Düreyd’in (öl. 321/933) ilmî şahsiyetini ve Kitâbü’l-Melâḥin adlı eserini çok yönlü olarak incelemeyi amaçlamaktadır. İlk bölümde müellifin hayat çizgisi, hocaları ve öğrencileri, edebî kişiliği ayrıntılı biçimde ele alınarak onun dil ve edebiyat sahasına kazandırdığı eserleri ortaya konulmuştur. Ardından “melâḥin” teriminin sözlük ve ıstılah anlamları klasik kaynaklardan hareketle açıklanmış, tevriye ve lugaz kavramlarına değinilmiş ve melâḥin teriminin Cahiliye şiirinden itibaren geçirdiği semantik evreler gösterilmiştir. İkinci bölüm Kitâbü’l‑Melâḥin’in yazılış sebebi, nüsha durumu, tertip planı ve metot özelliklerine ayrılmış ve eserdeki 185 yemin cümlesinin dizini oluşturularak metin içi bağlama göre tasnifi yapılmıştır. Çalışmanın yöntem kısmında dilbilimsel çözümleme ile klasik belâgat usûlünün birlikte kullanıldığı belirtilmiş, her yemin cümlesinde yer alan anahtar kelimelerin sözlükteki yakın anlamları ile nadir veya mecazî anlamları karşılaştırılmıştır ve okuyucuya sunulmuştur. Kelime-anlam ilişkisinin değerlendirilmesinde belâgat sanatları ihtiva eden örnek beyitler ve Kur’ân âyetleri üzerinden gösterilmiştir. Böylece İbn Düreyd’in belagat ilmini sadece estetik bir süs olarak kullanmadığı, yemin hukukunda muhatabın kastını örtme, sözü zarif biçimde gizleme ve dilin pratik imkânlarını genişletme amaçlarına hizmet ettirdiği ortaya konulmuştur. Elde edilen bilgiler, Kitâbü’l‑Melâḥin’in klasik lügat geleneği ile belâgat nazariyesini kaynaştırarak Arapçada çokanlamlılığın sistematik bir örneklemini sunduğunu göstermektedir. Eserin nadir lafızları muhafaza eden sözlükbilimsel değeri vurgulanmış, lügat ve belâgat çalışmalarına yöntemsel bakımından model teşkil ettiği sonucuna varılmıştır. Böylece çalışma hem İbn Düreyd’in ilmî mirasına hem de Arap dilinde anlam katmanlarının dinamik yapısına dair özgün bir bakış açısı sunmaktadır.

Keywords

Arap Dili ve Belâgatı , İbn Düreyd , Kitâbü’l‑Melâḥin , Yakın-Uzak Anlam

The Life of Ibn Durayd and the Position of Kitāb Al-Malāḥin in the Arabic Language

Abstract

This article aims to provide a comprehensive study of the scholarly profile of the ʿAbbāsid philologist and lexicographer Abū Bakr Muḥammad b. al-Ḥasan Ibn Duraid (d. 321/933) and his work Kitāb al-Malāḥin. The first section details the author’s biography, teachers, pupils, and literary persona, thereby identifying the contributions his works have made to the fields of Arabic language and literature. The term malāḥin is then examined in both its lexical and technical senses on the basis of classical sources; the concepts of tevriye (double entendre) and lugaz (riddle) are addressed, and the semantic development of malāḥin from pre-Islamic poetry onward is traced. The second section is devoted to the composition motives, manuscript tradition, structural plan, and methodological characteristics of Kitāb al-Malāḥin. A concordance of the work’s 185 oath-bearing sentences is compiled and classified according to their textual context. Methodologically, the study combines linguistic analysis with classical rhetorical theory: the dictionary (near) meanings of key words in each oath are compared with their rare or figurative senses and presented to the reader. The word–meaning relationship is illustrated through select poetic verses and Qurʾānic passages containing relevant rhetorical devices. These findings demonstrate that Ibn Duraid employed the science of rhetoric not merely for ornamentation, but also to conceal the speaker’s intent in legal oaths, to cloak meaning with elegance, and to expand the practical capabilities of language. The study concludes that Kitāb al-Malāḥin fuses the classical lexicographical tradition with rhetorical theory, offering a systematic exemplar of polysemy in Arabic. The work’s lexicographical value in preserving rare vocabulary is highlighted, and its methodological significance for future lexicographic and rhetorical research is emphasized. Thus, the article presents an original perspective on both Ibn Duraid’s scholarly legacy and the dynamic layers of meaning in the Arabic language.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric , Ibn Durayd , Kitāb al-Malāḥin , Literal and Figurative Meaning

References

• Bağcı, Abdullah Esat. “İbn Dureyd’in Söylediği Hikmet Şiirlerinin Tema ve Üslup Bakımından İncelenmesi”. Akif 54/1 (2024), 95-114. https://doi.org/10.51121/akif.2024.57
• Durmuş, İsmail. “Tezat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/58-60. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012.
• Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed İbn Hallikān. Vefeyâtü’l-Aʿyân. ed. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru sâdır, ts.
• Ebü’t-Ṭayyib el-Lugavî, ‘Abdülvâhid b. ‘Alî el-Ḥalebî. Merâtibu’n-Naḥviyyîn. ed. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 2002.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ‘Abdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî el-. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî, İbrâhîm es-Sâmerrâ‘î. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen b. Dureyd el-Ezdî. el-Muctenâ. b.y.: y.y., 1382-1962.
• İbn Düreyd, Ebû Bekir Muḥammed b. el‐Ḥasen b. Düreyd el‐Ezdî. Kitâbü’l‑Melâḥin. ed. Abdülilâh Nebhân. Dımaşk: Menşûrât‐i Vizârat’i’s̱‐S̱ekâfe, 1992.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen b. Düreyd el-Ezdî. Cemheretu’l-Luğa. thk. Remzî Munîr Ba‘lebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1408.
• İbn Fâris, Ebû’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Fâris el-Ḳazvînî. Mu‘cem-ü Mekâyîsi’l-Luğa. ed. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlatları, 2. Basım, 1969.
• İbn Manẓûr, Ebû’l-Faḍl Muḥammed b. Mukerrem b. ʿAlî Cemâluddîn b. Manẓûr er-Ruveyfiʿî. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1414/1993.
• İbn Munḳiz, Ebû’l‐Muzaffer Mecduddîn Usâme b. Mukallid b. Nasr. el‑Bedî‘ fî Naḳdi’ş‑Şi‘r. Kahire: Matba‘atü Mustafa el‐Bâbî el‐Ḥalebî, ts.
• Ḳıfṭî, İbn Yûsuf el-. İnbâhu’r-Ruvât ‘alâ Enbâhi’n-Nuḥât. ed. Muhammed Ebü’l-Faḍl İbrâhim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1986.
• (Kura‘u’n-Neml), Ebû’l-Hasen Ali b el-Hasen el-Hunâî el-Ezdî. el-Münecced fi’l-luğa. ed. Ahmed Muhtâr Ömer - Dâhî Abdülbâkî. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1988.
• Merzubânî, Ebû ‘Ubeydullâh Muhammed b. İmrân el-. Mu‘cemu’ş‑Şu‘arâ. ed. F. Krenkow. Beyrut: Dâru’l‐Kütübi’l‐‘İlmiyye, 2. Basım, 1982.
• Miʾser, Mufaddal b Muhammed b. Târîḫu’l‑‘Ulemâi’n‑Naḥviyyîn mine’l‑Baṣriyyîn ve’l‑Kûfiyyîn ve ğayrihim. ed. Abdülfettâh Muhammed. Yemen: Hecr li’l‐Tıbâʿa ve’n‐Neşr ve’t‐Tevzîʿ ve’l‐İ‘lân, 1941.
• Râzi, Muhammed b. Ebû Bekir b. ‘Abdülkadir er-. Muḫtâru’ṣ-Ṣıḥâḥ. Beyrut: Mektebetu Lubnan Naşirûn, 1995.
• Subkî, Bahâuddîn Ebû Ḥâmid Ahmed b. ‘Ali b. ‘Abdulkâfî es-. ‘Arûsu’l-Efrâḥ fî Şerḥi Telḫîṣi’l-Miftâḥ. ed. Halil İbrahim Halil. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Suyûtî, Celâluddîn ‘Abdürrahmân. el-İtḳân fî ‘Ulûmi’l‑Kurʾân. Beyrut: Dâru’l‐Kütübi’l‐‘İlmiyye, 1991.
• Tehânevî, Muhammed b. ‘Alî et-. Keşşâf‑ü Isṭılâḥâti’l‑Fünûn ve’l-‘Ulûm. ed. ‘Alî Dahrûc. Beyrut: Mektebet-ü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Toprak, M. Faruk. “Klâsik Arap Şiirinde Luğaz”. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 1/3 (2001), 97-110.
• Yâḳût el-Ḥamevî, Ebû ‘Abdullâh Şihâbeddin Yâḳût b. ‘Abdullâh er-Rûmî. Mu‘cemü’l-Üdebâ = İrşâdü’l-Erîb ilâ Ma‘rifeti’l-Edîb. ed. İhsân Abbâs. 18 Cilt. Beyrut: Dâru Garb el-İslâmî, 1. Basım, 1993.
• Ẕehebî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. ʿOsman. Siyer-ü A‘lâmi’n‑Nübelâ. ed. Beşşâr Ma‘rûf. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r‐Risâle, 3. Basım, 1985.