NAZİRELERE GÖRE MİSÂLÎ DİVANI’NDA NESÎMÎ ETKİSİ

Yıl 2021, , 215 - 241, 31.12.2021

Murat Aslan

https://doi.org/10.28981/hikmet.1009463

Öz

Divan edebiyatında nazire yazma geleneği oldukça yaygındır. Derleyeni bilinen ya da bilinmeyen pek çok nazire mecmuası bunun en büyük kanıtlarından biridir. Öyle ki bazı araştırmacılar divan edebiyatını nazire edebiyatı olarak vasıflandırmışlardır.
Hayatına dair bilinenler rivayetlerden öteye gitmeyen XVI. asır divan şairi Misâlî Hurufiliğiyle meşhur olan ve bu düşünceyi / inancı şiirlerinde yaygın bir biçimde işleyen şairlerden biridir. Oldukça hacimli bir Divan’a sahip olan Misâlî’nin pek çok gazeli Nesîmî’nin gazellerine nazire olarak yazılmıştır.
Nesîmî’nin gerek nazire mecmualarında gerek ise diğer şiir mecmualarında ve cönklerde oldukça sık rastlanan bir şair olduğu malumdur. Onun divan şairleri üzerinde ne kadar büyük bir etkisi olduğunu anlamak için yalnızca Edirneli Nazmî’nin XVI. yüzyılda derlediği nazire mecmuası Mecma’un-nezair’i incelemek bile yeterlidir. Bununla beraber Nesîmî’nin Misâlî, Muhîtî ve Arşî gibi Hurufi şairler üzerinde daha yoğun bir etkisi bulunmaktadır. Diğer divan şairleri Nesîmî’nin çoğunlukla âşıkâne gazellerini tanzir ederken Hurufi şairler çoğunlukla onun Hurufilik düşüncesini konu aldığı gazellerini tanzir etmişlerdir. Söz konusu nazireler ise genellikle şairlik iddiasıyla ya da Nesîmî’yi geçme hevesiyle değil Hurufilik akidesini insanlara anlatma amacıyla kaleme alınmıştır. Bundan dolayı hem iyi bir şair hem de bir Hurufi büyüğü olan Nesîmî’nin eserleri oldukça fazla sayıda ve çoğunlukla Hurufilik bağlamında tanzir edilmiştir.
Bu çalışmada XVI. asır divan şairi Hurufi Misâlî’nin XIV-XV. asır divan şairi Nesîmî’nin gazellerine yazdığı nazireler tespit edilecek ve bu nazirelerin niteliğine dair gerek gazel gerek ise beyit düzeyinde mukayeseli bir inceleme yapılacaktır. Amacımız Nesîmî’nin Misâlî üzerinde ne kadar etkili olduğunu ortaya koymak, Misâlî’nin Nesîmî’yi tanzir ettiği gazellerinin sanatsal düzeyini tespit etmek ve söz konusu eserlerin içeriğine ve yazılış amacına dair bazı sonuçlara ulaşmaktır.

Anahtar Kelimeler

Misâlî Divanı, Nesîmî, nazire, tanzir etme, Hurufilik

Kaynakça

• Aksu, H. (1989), “Ali el-A’lâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 2, s. 381.
• Âşık Çelebi (Es-Seyyid Pîr Mehmed bin Çelebi), (2018). Meşâ’irü’ş-Şu’arâ. haz. Filiz Kılıç. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59036,asik-celebi-mesairus-suarapdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 19.05.2021).
• Ayan, Hüseyin. (2014), Nesîmî, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ballı, Hasan Hüseyin. (2010), Fazlullah Hurûfî ve Hurûfîlik. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, İzmir.
• Bashir, Shahzad. (2013), Fazlullah Esterabâdî ve Hurufilik, çev. Ahmet Tunç Şen, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Bilgin, A. (2007a), “Nesîmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 33, s. 3-5.
• Dilçin, Cem. (2009), Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Dilçin, Cem. (2011), “Divan Şiirinde Gazel”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Türk Şiiri – Divan Şiiri, Özel Sayı II, 2. Baskı, Ankara, s. 78-247.
• Edirneli Nazmî. (2017), Mecmau’n-nezair, haz. Fatih Köksal, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56057,mecmaun-nezair-edirneli-nazmi-pdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 08.10.2020).
• Fazlullah Esterâbâdî. (2012), Câvidân-nâme - Dürr-i Yetîm İsimli Tercümesi. (çev. Derviş Murazâ). (haz. Fatih Usluer), Kabalcı Yayıncılık, İstanbul.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (1989), Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gündüz Alptürker, İmran. (2015), “Misâlî, Gül Baba, Cafer”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/misali-gul-baba-cafer (Erişim Tarihi: 19.05.2021).
• Gündüzöz ve Dağlar, Güldane ve Hatice. (2020), “Divan-ı Gül Baba’da Hurûfîlik Bağlamında Vahdet-i Vücûd Nazariyesi”, İlahiyat Tetkikleri Dergisi, 2020/2, 54: s. 355-378.
• Güneş, Deva. (2011), Misâlî Dîvânı (İnceleme-Metin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, T.C. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya.
• İpekten, Haluk. (2016), Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Kaçalin, S. Mustafa. (1996), “Gül Baba”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 14, s. 227-228.
• Kahraman, Bahattin. (1989). Arşî Divânı’nın Tenkidli Metni I-II, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Kınalızâde Hasan Çelebi. (2017), Tezkiretü’ş-şu’arâ, haz. Aysun Sungurgan, Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55834,kinalizade-hasan-celebipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 19.05.2021).
• Köksal, Fatih. (2006), Sana Benzer Güzel Olmaz, Divan Şiirinde Nazire, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. (2010), haz. Halil Altuntaş ve Muzaffer Şahin, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Latîfî. (2018), Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ, haz. Rıdvan Canım, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/60327,latifi-tezkiretus-suara-ve-tabsiratun-nuzamapdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 05.10.2020).
• Mustafa (Cârullahzâde), (2017). Beyânî Tezkiresi (Tezkiretü’ş-Şu’arâ), haz. Aysun Sungurhan, Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55835,beyani-tezkiresipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 19.05.2021).
• Onay, Ahmet Talât. (2019), Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, haz. Cemal Kurnaz, Kurgan Edebiyat Yayınları, Ankara.
• ‘Ömer Bin Mezîd. (1995), Mecmuatü’n-nezair, haz. Mustafa Canpolat, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Riyâzî Muhammed Efendi. (2017), Riyâzü’ş-Şu’arâ, haz. Namık Açıkgöz, Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/54137,540229-riyazu39s-suarapdfpdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 05.12.2020).
• Tataroğlu, Abdullah. (1995), Muhîtî, Hayatı, Eserleri ve Edebî Kişiliği, Dîvânının Tenkidli Metni, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Usluer, Fatih. (2009), Hurufilik, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Vîrânî Abdal. (2015), Fakrnâme, haz. Fatih Usluer, Revak Kitabevi, İstanbul.