SOFYALI BÂLÎ’NİN DÖRT ŞEYHE DAİR İSTİHBÂRÎ BİR MEKTUBU

Year 2018, Issue: 8, 37 - 64, 30.04.2018

Oğuzhan Şahin

https://doi.org/10.28981/hikmet.410167

Cited By: 1

Abstract

On altıncı asrın gözde şeyhlerinden
Sofyalı Bâlî’yi önemli kılan, eserleri kadar, Osmanlı siyasî iktidârıyla olan
yakın ilişkileridir. Siyasi iktidar, hakikat ehli olan sûfîlerle taklitçileri, sultana
bağlı olanlarla isyana meyilli kutb/Mehdîleri ayırmak için Sofyalı’nın bilgisine
başvurmaktadır. Bu bağlamda Bâlî Efendi’nin çeşitli sûfî değerlendirmek için
Rüstem Paşa’ya yazdığı mektuplar dikkat çekicidir. Bu makalede Sofyalı
Bâlî’nin, İbrâhîm-i Gülşenî, Şeyh Bedrüddîn, Şeyh Üveys ve Şeyh Kara Dâvûd’a
dair çeşitli iddialar içeren bir mektubu ele alınmıştır. Bedrüddîn hakkında
bilinenin ötesinde mektupta yeni denebilece pek bir şey yoktur. Sofyalı’nın,
İbrâhîm-i Gülşenî’ye dair iddiaları, onun Dede Ömer Ruşenî’nin terbiyetinden geçmemiş
olması, câhil ve nakıslığı, müridlerini ilhâda sürüklediği şeklindedir. Kara
Dâvûd ve Üveys mevzusu ise mektupta keşf ve kutb/Mehdîlik bağlamında
değerlendirilmiştir.  

Keywords

Mektup, Sofyalı Bâlî, İbrâhîm-i Gülşenî, Şeyh Bedrüddîn, Şeyh Üveys, Kara Dâvûd, kutb/Mehdi

References

• ARPAGUŞ, Hatice K. (2006), Sofyalı Bâlî Efendi’nin Kazâ ve Kader Risâlesi ve A‘yân-ı Sâbite Açısından İnsanın Sorumluluğu, M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 30 (2006/1).
• AZAMAT, Nihat (2000), İbrâhîm Gülşenî, DİA, cilt 21, ss. 301-304.
• BAŞ, Eyüp (2005), Binyılcılık ve Osmanlı Toplumunda Hicrî Milenyum Kıyamet Beklentisi ile İlgili Bazı Veriler, Dinî Araştırmalar, cilt 7, sayı 21, ss. 163-177.
• BAŞER, Hacı Bayram (2015), Tasavvufta Savunmacı Söyleme Dönüş: Sofyalı Bâlî Efendi Örneği (ö. 960/1553), Uluslararası Sempozyum, Sahn- Semân’dan Dârülfünûn’a: Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) XVI. Yüzyıl, 19-20 Aralık 2015, İstanbul, ss. 1-10.
• BOSTANCI, Ali Haydar (1996), Tasavvufta Etvâr-ı Sebʻa ve Sofyalı Bâlî Efendi’nin “Etvâr-ı Sebʻa”sı, Marmara Ü. Sosyal Bilimler Enst., Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• CELEP, Halil (2013), Sofyalı Bâlî Efendi’nin Tasavvuf Anlayışı, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı 12, ss. 99-126.
• CELEP, Halil (2014), Sofyalı Bâlî Efendi-Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı, Gece Kitaplığı, İstanbul.
• ÇAĞRICI, Mustafa (1999), İbn Sayyâd, DİA, cilt 20, ss. 305-306.
• ÇINAR, Mahmut (2016), Osmanlı Halklarının Mehdîlik Algısı ve MüslümanTebaa Tarafından Bu Alanda Yazılan Eserler Bağlamında Kurtarıcı Beklentisinin Sosyo-Politik Bağlantıları, Kelâm Araştırmaları Dergisi, cilt 14, sayı 1, 216-239.
• EYİCE, Semavi (2002), Koca Mustafa Paşa Camii ve Külliyesi, DİA, cilt 26, ss. 133-136.
• FIĞLALI, Ethem Ruhi (1982), Mesih ve Mehdi İnancı Üzerine (Mezhepler Tarihi Açısından Bir Bakış), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 25, sayı 1, ss. 179-214.
• FLEISCHER, Cornell H. (1999), “Mehdi ve Bin Yıl: Osmanlı Emperyal İdeolojisinin Gelişimi”, Osmanlı, cilt 7 (Düşünce sayısı içinde), (edt. Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, ss. 149-161.
• GEL, Mehmet (2010), XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Toplumunun Dinî Meselelerine Muhalif Bir Yaklaşım: Şeyhülislam Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi ve Fikirleri Üzerine Bir İnceleme, (Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki (1966), Sımavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin, Eti Yayınevi.
• GÜNDÜZ, Tufan (2010), Sofyalı Bâlî Efendi’nin Safevîlere Dair Rüstem Paşa’ya Gönderdiği Mektup, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, sayı 56, ss. 203-210.
• KARA, Mustafa (1992), “Bâlî Efendi-Sofyalı”, DİA, cilt 5, ss. 20-21.
• KONUR, Himmet (2000), İbrâhîm-i Gülşenî, İnsan Yayınları, İstanbul.
• KRSTIC, Tijana (2015), Osmanlı Dünyasında İhtida Anlatıları (15-17. Yüzyıllar), (çev. Ahmet Tunç Şen), Kitap Yayınevi, İstanbul, 116-130.
• Latîfî (2000), Tezkiretü’ş-Şuʻarâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ, (nşr. Rıdvan Canım), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Mahmud Cemaleddin el-Hulvî (2013), Lemezât-ı Hulviyye ez-Lemeʻât-ı Ulviyye, Halvetî Büyüklerinin Tatlı Halleri, (hzl. Mehmet Serhan Tayşi), 2. Baskı, Semerkand Yayınları, İstanbul.
• Muhammed Seyyid el-Celyend (2005), Muhammed Demirtaşî, DİA, cilt 30, ss. 517-518.
• Muhyî-yi Gülşenî (2014), Menâkıb-ı İbrâhîm-i Gülşenî, (nşr. Mustafa Koç, Eyyüp Tanrıverdi), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• MUSLU, Ramazan (2007), Halvetiyye’de “Atvâr-ı Sebʻa” Yazma Geleneği ve Sofyalı Bâlî’nin Atvâr-ı Sebʻa Risalesi, Tasavvuf Dergisi, sayı 18, ss. 43-63.
• Münîrî-yi Belgradî (668/1), Şerh-i Kasîde-i Süleymân, Çorum Hasan Paşa İl Halk Ktp. 19 Hk 668/1(a).
• Nevʻîzâde Atâî (1989), Hadaiku’l-Hakaik fî Tekmileti’ş-Şakâik, cilt 2, (nşr. Abdülkadir Özcan) Çağrı Yayınları, İstanbul.
• Nevʻîzâde Atâyî (2017), Hadâʼiku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâʼik, cilt 1, (nşr. Suat Donuk), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1999/2000), Kutb ve İsyan: Osmanlı Mehdici (Mesiyanik) Hareketlerinin İdeolojik Arkaplanı Üzerine Düşünceler, Toplum ve Bilim, 83, ss. 48-57. OCAK, Ahmet Yaşar (2010), Kutb ve İsyan: Osmanlı Mehdici (Mesiyanik) Hareketlerinin İdeolojik Arkaplanı Üzerine Düşünceler, Türkiye Sosyal Tarihinde İslâmın Macerası içinde, Timaş Yayınları, İstanbul, ss. 44-56.
• OCAK, Ahmet Yaşar (2012), 16. Yüzyıl Osmanlı Anadolusu’nda Mehddici (Mesiyanik) Hareketlerin Bir Tahlil Denemesi, Yeni Çağlar Anadolu’sunda İslamın Ayak İzleri, Osmanlılar Dönemi, Kitap Yayınevi, İstanbul, ss. 72-83.
• OCAK, Ahmet Yaşar (2013), Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar), (Genişletilmiş 4. Baskı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• OCAK, Ahmet Yaşar (2017), Türkiye Tarihinde Mehdici Hareketlerin Toplu Tarihine Doğru [Metodolojik Bir Yaklaşım], Uluslararası Börklüce Mustafa Sempozyumu, 2-5 Haziran 2016, (hzl. Ertekin Akpınar), İzmir, ss. 48-59.
• Osmânzâde Hüseyin Vassâf (2011), Sefîne-i Evliyâ, cilt 3, (hzl. Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz), Kitabevi, İstanbul.
• ÖGKE, Ahmet (2004), Tasavvufta “Kenz-i Mahfî” Düşüncesi ve Sofyalı Bâlî Efendi(960/1553)’nin “Küntü Kenzen Mahfiyyen” Şerhi Bağlamında Varoluşun Anlamı, Tasavvuf-İmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sayı 12, 9-24.
• ÖNGÖREN, Reşat (2006), Muhyiddin Karamânî, DİA, cilt 31.
• ÖNGÖREN, Reşat (2012), Osmanlılar’da Tasavvuf: Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl), İz Yayıncılık, (3. Baskı), İstanbul.
• ÖZ, Mustafa (2003), Mehdilik, DİA, cilt 28, ss. 384-386.
• ÖZCAN, Tahsin (1999), Sofyalı Bâlî Efendi’nin Para Vakıflarıyla İlgili Mektupları, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı 3, ss. 125-155.
• ÖZEN, Şükrü (2001), İslâm Hukukuna Göre Zındıklık Suçu ve Molla Lutfî’nin İdamının Fıkhîliği, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı 6, ss.17-62.
• Rusûhî Süleymân (5221/3), Risâle fî-hakkı’r-revâfızı’l-merdûdîn, Milli Ktp. 06 Mil Yz A 5221/3.
• Şihâbüddîn Ömer es-Sühreverdî (1990), Tasavvufun Esasları- Avârifü’l-Meârif Tercümesi, (nşr. H. Kâmil Yılmaz- İrfan Gündüz), Erkam Yayınları, İstanbul.
• TABAKOĞLU, Mehmet (2016), Nûreddinzade, Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst., Doktora tezi, Ankara.
• TANEVİ, Eşref Ali (1995), Hadislerle Tasavvuf, (hzl. Zaferullah Dâvûdî, Ahmed Yıldırım), Umran Yayınları, İstanbul.
• TEK, Abdurrezzak (2005), Fusûsu’l-Hikem’e Yönelik Bazı Tartışmalı Konulara Sofyalı Bâlî Efendi’nin Bakışı, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, cilt 14, sayı 2, ss. 107-133.
• TIETZE, Andreas (1988), Sheykh Bâlî Efendi’s Report on the Followers of Sheykh Bedreddîn, Osmanlı Araştırmaları, sayı 7-8, ss. 115-122.
• VELİKÂHYAOĞLU, Nazif (2000), Sümbüliyye Tarikatı ve Koca Mustafa Paşa Külliyesi, Çağrı Yayınları, İstanbul.
• YANİÇ, Sema (2010), XIV. Asrın İlk Yarısında Anadolu’da Mehdî Bekleme Temâyülü ve Timurtaş’ın Mehdiliği Meselesi, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 30, ss. 181-195.
• YAVUZ, Yusuf Şevki (2003), İslâm İnancında Mehdî, DİA, cilt 28, ss. 371-374.
• Zeynüddîn Ahmed b. Ahmed b. Abdi’l-Latîfi’z-Zebîdî (1982), Sahîh-i Buharî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, cilt 12, (mütercimi ve şârihi: Kâmil Miras), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara.