DELİLİK Mİ? VELİLİK Mİ? MİR’ÂT-İ CÜNÛN’DAN YANSIYAN MİZAH

Yıl 2021, Sayı: 15 [GÜZ 2021], 43 - 67, 31.10.2021

Nilüfer Tanç

https://doi.org/10.28981/hikmet.980847

Öz

Mir’ât-i Cünûn, gelenekten beslenen klasik Türk edebiyatı eserlerinin, yerini Batı edebiyatı etkisinde gelişen yeni nazım ve nesir türlerine bırakmaya başladığı bir dönemde yazılır. Eseri tamamlayamadan vefat eden Yenişehirli Avnî Bey (1826/27-1883) Mevlevi kültürüyle yetişmiş, yenileşme taraftarı bir şairdir. Bu bağlamda mesnevi nazım şekliyle kaleme alınmış olsa da Mir’ât-i Cünûn’un dış yapısıyla klasik mesnevilerden ayrıldığı ve yazarının dâhil ettiği hezel türüyle de birebir örtüşmediği görülür. Klasik tür tasnifinde mizahi eserler içinde yer almasına ve mizahi bir üslupla kaleme alınmasına rağmen bu mesnevinin hakikatte ciddiyetin kastedildiği bir edebî eser olduğu söylenebilir. Diğer taraftan mizahın da eğlendirmenin ötesinde eğitme, öğretme, gülünçleştirerek yıkıma uğratma vb. işlevleriyle ciddiyetten uzak olmadığı bilinmektedir. İnsanın neye nasıl ve neden güldüğünü açıklamak için ortaya atılan üstünlük, karşıtlık ve rahatlama gibi mizah kuramları da gülmenin ve mizahın ciddiyetle ilişkisini ortaya koyar. Bu çalışmada, akıl-cünun tezadının merkeze alındığı konusu itibarıyla da ironik bir metin olduğu düşünülen Mir’ât-i Cünûn’da mizah-ciddiyet; delilik-velilik; hezel-ironi ilişkisi bağlamında mizah kavramı araştırılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Yenişehirli Avnî Bey, Mir’ât-i Cünûn, delilik, mizah, tasavvuf.

Kaynakça

• Akdemir, Ayşegül. (2008), Klasik Türk Edebiyatında “Delilik” Kavramı (Fuzûlî, Nâ’ilî, Fehîm-i Kadîm, Şeyh Gâlib Dîvânları ve Fuzûlî’nin “Leylâ vü Mecnûn” Mesnevîsi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ.
• Aksoy, Ömer Asım. (2016), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1 Atasözleri Sözlüğü, İnkılâp Kitabevi, İstanbul.
• Ali Kemal. (1997), Makaleler Peyâm-ı Edebîdeki Dil ve Edebiyat Yazıları, (haz. Hülya Pala), Kitabevi, İstanbul.
• Altun, İrem Işıl. (2018), Klasik Türk Şiirindeki Tehzile Türev İlişkileri Üzerinden Metinlerarası Bir Yaklaşım, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Ambros, Edith Gülçin. (2009), “Gülme, Güldürme ve Gülünç Düşürme Gereksinimlerinden Doğan Türler ve Osmanlı Edebiyatında İroni”, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları 4 Nazımdan Nesire Edebî Türler, (haz. Hatice Aynur vd.), Turkuaz Yayınları, İstanbul, s. 64-85.
• Ambros, Edith Gülçin. (2018), “Osmanlı Gazelinin Değişimi: Gazelde Kaba Dil, Müstehcen İma ve Açık Cinsellik İfadesiyle Mizah ve Alaycı Yergi”, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları XIII Hicve Revâ, Mizaha Mâyil: Güldürücü Metinleri Anlamak, (haz. Hatice Aynur vd.), Klasik Yayınları, İstanbul, s. 52-93.
• Aristoteles. (2008), Retorik, (çev. Mehmet H. Doğan), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Ayan, Elif. (2002), Sürûrî ve Hezliyyât’ı (İnceleme- Tenkitli Metin- Sözlük), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Bahtin, Mihail. (2014), Karnavaldan Romana Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar, (çev. Cem Soydemir), Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
• Bayat, Fuzuli. (2018), Türk Kültüründe Deli ve Delilik, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Bergson, Henri. (2015), Gülme Komiğin Anlamı Üstüne Deneme, çev. Yaşar Avunç, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
• Bilgegil, M. Kaya. (1989), Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgat), Enderun Kitabevi, İstanbul.
• Cebeci, Oğuz. (2017), Komik Edebi Türler Parodi, Satir ve İroni, İthaki Yayınları, İstanbul.
• Cevizci, Ahmet. (1999), Paradigma Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul.
• Critchley, Simon. (2020), Mizah Üzerine, (çev. Seyran Sam), Monokl Yayınları, İstanbul.
• Çelebi, Binnur. (2019), “Sessizliğin Kanıtlarıyla Mitolojide Yunan Mucizesi Yalanı”, Bilim ve Ütopya Aylık Bilim Kültür ve Politika Dergisi, S 296, s. 25-31.
• Çermeli, Mervecan. (2020), Delilik Paradoksu Mir’ât-i Cünûn Bağlamında Bir İnceleme, İz Yayıncılık, İstanbul.
• Desiderius Erasmus. (2012), Deliliğe Övgü, (çev. Çiğdem Dürüşken), Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Donuk, Suat. (2015) “Nev’i-zâde Atâyî’nin Hezliyâtı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C 8, S 39, s.70-110.
• Dursun, Aysun. (2018), “İnsan Neden, Nasıl, Neye Güler?: Keloğlan Hiç Alıyor Masalında Gülmece”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S 6/12, s. 38-48.
• Eagleton, Terry. (2019), Mizah, (çev. Melih Pekdemir), Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
• Ebu’l-Kâsım En-Neysabûrî. (2010), Ukalâ’ul-Mecânîn Akıllı Deliler, Şûle Yayınları, İstanbul.
• Ebüzziya Tevfik. (2016), Nef’î, (haz. Furkan Öztürk), Dün Bugün Yarın Yayınları, İstanbul.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. (1901-1946), Türk Şairleri, C 2, s. 578-596.
• Feinberg, Leonard. (2004) “Mizahın Sırrı”, (çev. Ali Çelik, F. Gül Özyazıcıoğlu Koçsoy), Milli Folklor, C 16, S 62, s. 105-113.
• Freud, Sigmund. (2012), Espriler ve Bilinçdışı ile İlişkileri, (çev. Emre Kapkın), Payel Yayınevi, İstanbul.
• Gök, Taner. (2019). “16. Asır Osmanlı Toplumuna Açılan Bir Pencere Fakîrî’nin Risâle-i Ta’rîfât’ı”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S 23, s. 315-380.
• Güngör, Erol (1999), Kelâmî Sahada Estetik Yapı Organizasyonu, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Hippokrates. (1997), Gülmeye ve Deliliğe Dair, (Ön söz ve notlar: Yves Hersant, Türkçesi: Mehmet Ali Kılıçbay), İris Yayıncılık, İstanbul.
• İbrahim Şinasi. (2011), Şair Evlenmesi, Kurgan Edebiyat, Ankara.
• İnal, İbnü’l-Emin Mahmud Kemal. (1999), Son Asır Türk Şairleri 1, (haz. Müjgân Cunbur), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Kabaklı, Ahmet. (2008), Türk Edebiyatı, C 1, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Kramer, Samuel Noah. (2017), Tarih Sümer’de Başlar Yazılı Tarihteki Otuz Dokuz İlk, (çev. Hamide Koyukan), Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Levend, Agâh Sırrı. (2008), Türk Edebiyatı Tarihi I. Cilt Giriş, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Moliere. (1965), Zorla Evlenme, (çev. Afif Obay), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
• Morreall, John. (1997). Gülmeyi Ciddiye Almak, (Türkçesi Kubilay Aysenever, Şenay Soyer), İris Yayıncılık, İstanbul.
• Öğüt Eker, Gülin. (2014), İnsan Kültür Mizah İnsanlık Tarihinde Mizahın Serüveni: Felsefi Bir Problem Olarak Mizahtan Eğlence Endüstrisinde Tüketim Nesnesi Mizaha, Grafiker Yayınları, Ankara.
• Özgül, M. Kayahan. (2006), Dîvan Yolu’ndan Pera’ya Selâmetle Modern Türk Şiirine Doğru, Hece Yayınları, Ankara.
• Özgül, M. Kayahan. (2015), Yenişehirli Avni Bey, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Recaizade Ekrem. (2002), Eski Türk Oyunları 4 Çok Bilen Çok Yanılır, Mitos Boyut Yayınları, İstanbul.
• Sanders, Barry. (2011), Kahkahanın Zaferi Yıkıcı Tarih Olarak Gülme, çev. Kemal Atakay, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
• Şemseddin Sami. (1996), Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul.
• Şimşek, Halil İbrahim. (2007), “Mehmed Emin Tokadî’nin Tuhfetü’t-Tullâbli Hidâyeti’l-Ahbâb Risalesinin Karşılaştırmalı Neşri”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, S 18, s. 263-275.
• Tâhirü’l-Mevlevî (Olgun). (2018), Mantıkî ve Bir Hezliyyesi, (haz. Abdülmuttalip İpek), Grafiker Yayınları, Ankara.
• Tanç, Nilüfer. (2020), Klasik Türk Edebiyatında Mizah, Grafiker Yayınları, Ankara.
• Tökel, Dursun Ali. (2000), Divan Şiirinde Mitolojik Unsurlar Şahıslar Mitolojisi, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Turan, Lokman. (2000), “Divan Şiirinin Son Şairlerinden Yenişehirli Avni Bey’de Gelenekten Moderne Doğru Açılan Kapılar”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S 14, s. 149-162.
• Turan, Lokman. (2008), “Yenişehirli Avnî Bey’in Mir’at-i Cünûn’u” Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, S 3/2, s. 680-736.
• Uludağ, Süleyman. (2005), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Ünver, A. Süheyl. (1937), “Deliname XIX uncu Asır Başında Bizde Halk Arasında Deliliklerin Çeşid ve Tavsifleri”, Tıb Dünyası, No. 10-114 (ayrı baskı), s. 1-7.
• Yenişehirli Avnî. (2014), Mirât-ı Cünûn Delilerin Aynası, haz. Abdulkadir Erkal, Büyüyenay Yayınları, İstanbul.
• Yıldırım, Dursun. (1999), Türk Edebiyatında Bektaşi Fıkraları, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Ziss, Avner. (2011), Estetik Gerçekliği Sanatsal Özümsemenin Bilimi, (çev. Yakup Şahan), Hayalbaz Kitap, İstanbul.