CEVDET PAŞAZÂDE ALÎ SEDÂD'IN ARUZA DAİR RİSALESİ: ARÛZ-I OSMÂNÎ

Yıl 2022, Sayı: 16 [BAHAR 2022], 272 - 314, 30.04.2022

Rumeysa Güven

https://doi.org/10.28981/hikmet.1077613

Öz

Arap asıllı dil ve edebiyat alimi Halîl b. Ahmed’in sisteme kavuşturduğu “aruz” ilmi, Arap edebiyatında neşet etmiş olup buradan Fars ve Türk edebiyatlarına intikal etmiştir. 11. yüzyıldan itibaren İran edebiyatı teorisyenleri, Araplardan aldıkları “aruz”u kendi dillerine uygun hale getirerek sistemleştirmişlerdir. Türkler de ilk olarak Arap edebiyatı kaynaklarını kullansalar da “aruz”u genel olarak kendi dil ve edebiyatlarına daha yakın olarak gördükleri İranlılardan almışlardır. Aruz’a dair ilk eserler, Arap ve Fars yazarlarının bu konuya hasredilmiş eserlerinin çevirisinden ibaret iken zamanla Türk şiirinin aruza intibakının belirli bir seviyeye gelmesi ile aruza dair Türkçe eserler kaleme alınmaya başlanmıştır. Bu makalede; 19. yüzyılda, Ahmed Cevdet Paşa’nın oğlu Alî Sedâd tarafından kaleme alınmış Arûz-ı Osmânî adlı Türkçe aruz risalesi ele alınacaktır. Babasından aldığı aruz derslerinden, hatırladığı kadarını yazıya döken Alî Sedâd bu aruz risalesinde, 11 aslî bahri örnek beyitlerle destekleyerek tanıtmaktadır. Bu risaleyi, yazıldığı dönemdeki aruz risalelerinden ayıran en önemli özellik, “şiir”in kısa bir tarihçesinin verilerek o dönemdeki haletinden bahseden orijinal bir mukaddimeye sahip olmasıdır. Daha önce müstakil bir çalışma ile ele alınmadığı tespit edilen Arûz-ı Osmânî adlı risale bu makale ile tanıtılacak olup kendisinden evvel ve sonra yazılmış aruz risalelerinin de bir dökümü yapılarak Arûz-ı Osmânî’nin bunlar arasındaki yeri ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Alî Sedâd, Arûz-ı Osmânî, Aruz Risaleleri, Şiir

Kaynakça

• Ahmed Hamdî Şirvanlı. (1288), Teshîlü’l-arûz ve’l-Kavâfî ve’l-Bedâyî‘, Kısm-ı Evvel, Terakki Matbaası, İstanbul.
• Albayrak, Nurettin. (1998), “Hece Vezni”, DİA, C 17, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Aslan, Üzeyir. (2021), “Sultan II. Murad Devrine Ait Aruz Konulu Bir Eser: Mutahhar B. Ebî Tâlib’in Ravzatu’l-Evzân’ı”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, S 24, s. 9-36.
• Atik Gürbüz, İncinur. (2010), “Aruz Eğitimi Üzerine Yazılmış Bir Eser: Manzûme-i Arûz”, Ulusal Eski Türk Edebiyatı Sempozyumu (15-16 Mayıs 2009) Bildiriler Kitabı, Adıyaman Üniversitesi Yayınları, s. 321-333.
• Aydın Göksoy, Ayşegül. (2019), Sahbâ-yı Mükerrem (İnceleme-Metin), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Malatya.
• Baran, Yılmaz. (2016), Tâhirü’l-Mevlevî’nin Tedrîsât-ı Edebiyyeden Nazm ve Eşkâl-i Nazm’ı, Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Aksaray.
• Belenkuyu, Bekir. (2020), “Türkçe Aruz Kaynakçası”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S 24, s. 137-172.
• Çaldak, Yusuf Kenan. (2022), Ahmed Hamdî Şirvanî ve Teshîlü’l-arûz ve’l-Kavâfî ve’l-Bedâyî‘si, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Elazığ.
• Coşkun, Menderes. (2003), “Edebî Terimler ve Aruzla İlgili Bir Eser: Alî b. Hüseyin Hüsâmeddîn Amasî’nin Risâletün Mine’l-Arûz ve Istılâhi’ş-Şi’r’i”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi (The Journal of Turkish Cultural Studies), S 8, 97-130.
• Çetin, Nihad M. (1991), “Arûz”, DİA, C 3, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Demirel, Şener. (2011), “Es-Seyyid Hüseyin Hüsnî Burdurî'nin Aruzla İlgili Mîzân-Nâme-i Şu'arâ Adlı Eseri”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literatureand History of Turkish or Turkic (Klâsik Türk Edebiyatında Mizah-Halil Erdoğan Cengiz Adına), C 6, S 2, s. 367-402.
• Ekici, Hasan. (2017), “Atfî Ahmed Efendi’nin Aruza Dair Bir Eseri: Miftâh-ı Kavâid-i Tuhfe”, HİKMET: Akademik Edebiyat Dergisi, C 3, S 7, s. 140-161.
• Gıynaş, A. Kamil, Şenödeyici, Özer. (2010). “Teorik Açıdan Aruz İlmi ve Üç Aruz Risalesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C 3, S 14, s. 226-240.
• Gökçe, Hasan. (2006), Selim Sâbit Mi’yâru’l-Kelâm (Metin-İnceleme-Sözlük), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Güngör, Bilgin, Büyüker Güngör, Nilgün. (2018) “Necip Asım’ın Millî Aruz Risalesi (İnceleme-Metin)”, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, C 4, S 4, s. 953-974.
• İbrahim Alâaddin, Gövsa. (1933-1936), Meşhur Adamlar: Hayatları ve Eserleri, (Haz.) Sedat Simavî, İstanbul.
• İsen, Mustafa. (1991), “Aruzun Anadolu’daki Gelişme Çizgisi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C 39, S 1991, s. 119-125.
• Kahraman, Mehmet. (2016), Divan Edebiyatı Üzerine Tartışmalar, Akademik Kitaplar, İstanbul.
• Kalyon, Abuzer, Çelik, Nebi. (2017), “Manastırlı Sâlih Fâik’in “Türkçe Aruz” Eserinden Hareketle Aruzdan Kastedilen Şiir Ölçüsü”, KÜLLİYAT: Osmanlı Araştırmaları Dergisi, S 3, s. 37-50.
• Mahmûd Âsım. (1314), İlm-i Arûz, Asır Kütüphanesi, İstanbul.
• Mehmed Lütfî, Akşehirli. (1330), Mülhakâtü İlmü’l-Arûz, Dersaâdet.
• Mehmed Rifat, Manastırlı. (1308), Mecâmiü'l-Edeb, 5. Kitâb: İlm-i Arûz, Kasbar Matbaası, İstanbul.
• Muhtaroglu, Nazif. (2020), “Ali Sedâd Bey: Hayatı ve Eserleri”, Ali Sedâd, Kavâʿidu’t-Tahavvülât Fî Harekâti’z-Zerrât.
• Mum, Cafer. (2010), “Mustafa Reşîd'in Arûza Dair Bir Eseri: Zübdetü'l-Arûz”, Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, (İbn Rüşd Özel Sayısı), C 3, S 6, s. 123-133.
• Mustafa Nâsır. (1329), Arûz ve Vezn-i Millî, Necm-i İstikbâl Matbaası, İstanbul.
• Öner, Necati. (1959), “Türkiyede Yeni Mantık Cereyanlarının İlk Habercisi: Ali Sedad”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C 4, S 4-1, s. 60-69.
• Öner, Necati. (1989), “Ali Sedad”, DİA, C 2, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Öztürk, Erdem Can. (2010), Alî Cemâleddin Arûz-ı Türkî, İlm-ıKavâfî, Sanâyi'-i Şi'riyye ve İlm-i Bedî': İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım, Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yozgat.
• Sevgi, Ahmet. (2007), “Ahmed-i Dâî’nin Bilinmeyen Bir Eseri: İlm-i Arûz”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S 18, s. 1-11.
• Sevgi, Ahmet. (2008), “Ahmed-i Bardahî’nin Türkçe ve Farsça Manzum Aruz Risalesi”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S 19, 37-55.
• Şafak, Yakup. (1991), Sürûrî’nin Bahru’l-Ma’ârif’i ve Enîsü’l-Uşşâk ile Mukayesesi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum. Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. (1997), “Halîl b. Ahmed”, DİA, C 15, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Turan, Muhittin. (2019), “Penbe-zâde-i Erzen-i Rûmî’nin Risâle fi’l-Arûz’u”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, C 7, S 18, s. 107-152.
• Yazar, Sadık. (2014), “XVI. Yüzyılda Yazılmış Türkçe Bir Aruz Risalesi: Aşkî’nin Arûsu’l-Arûz’u”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, S 10, s. 83-130.
• Zülfe, Ömer. (2011), “Muallim Nâcî'nin Aruza Dair Eseri: Arûz Nümûnesi”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S 6, s. 189-208.