HEMEDANLI (İRAN) ÂŞIK HEYDER’İN HALK HİKÂYELERİNDE SOSYAL ÇEVRENİN ETKİSİ

Yıl 2023, Sayı: ÂŞIK VEYSEL HATIRASINA GELENEK VE EDEBİYAT ÖZEL SAYISI, 361 - 375, 01.10.2023

Faruk Gün

https://doi.org/10.28981/hikmet.1291485

Cited By: 1

Öz

İran Türkleri gibi yazılı edebiyata sahip olmayan bir toplumda âşıklık geleneği, dili ve edebiyatı yaşatan birincil kültür ürünleridir. Bölgedeki âşıklık geleneği; toplumun geleneğini, göreneğini, kültürünü, farklı sözlü ürünlerini içinde barındıran ve bunları sonraki nesillere aktaran önemli bir kültür parçası konumundadır. Âşıklık geleneğinin ürünlerinden olan hikâyeler, âşıklar tarafından bir dinleyici kitlesi önünde icra edilmektedir. Ancak dinleyicilerin duygu, düşünce dünyası, ruh hâli, eğitim seviyesi vb. durumları icralar üzerinde etkili olmaktadır. Bu etki, hikâyelere yansıyarak ürünlerin muhtevasında, olayların akışında, hikâyelerin süresinde ve ara sözlerinde değişimler meydana getirmektedir. Bu sebeple araştırmada, Âşık Heyder tarafından farklı bağlamlarda icra edilen hikâyelerde sosyal çevrenin ne derece etkili olduğu ortaya konmaya çalışılmıştır. 2015 yılında İran’ın Hemedan bölgesinde yapılan alan araştırmalarında kurulan yapay ortamda Âşık Heyder’den on beş hikâye derlenmiştir. Yapay ortamlarda derlenen hikâyelerden dört tanesi önceden bölgedeki âşık müzikevleri tarafından dinleyici kitlesi önünde doğal ortamlarda derlenen hikâyelerin kayda alındığı varyantlarıyla mukayese edilmiştir. Böylece farklı bağlamların halk hikâyelerinin anlatımı üzerinde yarattığı değişimlerin hangi yönde olduğunun belirlenmesi amaçlanmıştır. Çalışma, performans teori doğrultusunda ele alınmış ve teorinin üç önemli unsuru dikkate alınarak incelenmiştir. İnceleme sonucunda İran’daki sosyal hayat üzerinde baskın olan dinî ve siyasi etkilerin hikâyelere de yansıdığı, hikâyelerdeki müstehcen ifadelerle ara sözlerin değişime uğradığı ya da törpülendiği görülmüştür. Ayrıca Âşık Heyder’in kamera karşısındaki icralarında Farsça kelimeleri yoğun olarak kullanması da bölge Türklerinin konuştukları dile Farsçanın ne derece sirayet ettiğini göstermesi açısından önemlidir. İnceleme neticesinde halk hikâyelerinin, bölgenin farklı sosyal ortamlarındaki icralar sırasında bünyesine ekleme ve çıkarmalar yapılarak değiştirildiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İran, Hemedan, Âşık Heyder, Halk Hikâyesi, Sosyal Çevre

THE EFFECT OF SOCIAL ENVIRONMENT IN THE FOLK TALES OF HEMEDANI (IRAN) ASHİK HEYDER

Öz

In a society like the Iranian Turks, which has no written literature, the tradition of minstrelsy is the primary cultural product that keeps language and literature alive. The minstrel tradition in the region is an important part of the culture that contains the tradition, custom, culture, and different oral products of the society and transfers them to the next generations. Tales, one of the products of the minstrel tradition, are performed by minstrels in front of an audience. However, the emotion, thought world, mood, education level, etc. of the listeners have an effect on the performances. This effect is reflected in the tales and brings about changes in the content of the products, the flow of events, the duration of the stories, and the interludes. For this reason, the study aims to reveal to what extent the social environment is effective in the tales performed by Ashik Heyder in different contexts. In 2015, during field research in the Hamadan region of Iran, fifteen stories were collected from Ashik Heyder in an artificial environment. Four of the stories compiled in artificial settings were compared with variants of stories previously recorded in natural settings in front of an audience by minstrel music houses in the region. Therefore, the study is aimed to determine in which direction the changes are created by different contexts in the narration of folk tales. The study was handled in line with the performance theory and examined by considering three important elements of the theory. As a result of the analysis, it was seen that the religious and political influences that dominated the social life in Iran were reflected in the stories, and the obscene expressions and interjections in the stories were changed or polished. In addition, the fact that Ashik Heyder uses Persian words intensively in his performances in front of the camera is important in terms of showing how much Persian has infiltrated the language spoken by the Turks of the region. According to the analysis, it was determined that the folk tales were modified by adding and subtracting during the performances in different social environments of the region.

Anahtar Kelimeler

Iran, Hamadan, Ashik Heyder, Folk Tale, Social Environment

Kaynakça

• Alptekin, A. Berat. Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
• Başgöz, İlhan. Folklor Yazıları. İstanbul: Adam Yayınları, 1986.
• Çobanoğlu, Özkul. Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
• Dorson, Richard. Günümüz Folklor Kuramları. çev. Selcan Gürçayır vd. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2011.
• Dundes, Alan. (1998), “Doku, Metin ve Konteks”, (Çev.) Metin Ekici, Millî Folklor Dergisi, S. 38, s. 106-119.
• Ekici, Metin. “Halk Bilimi Çalışmalarında Metin (Text), Doku (Texture), Sosyal Çevre ve Şartlar (Konteks) İlişkisinin Önemi”. Millî Folklor Dergisi 39 (1998), 25-34.
• Goldstein, Kenneth. S. Sahada Folklor Derleme Metotları. çev. Ahmet E. Uysal. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1977.
• Gün, Faruk. Hemedanlı Âşık Heyder’in Hikâye Repertuvarı Üzerine Bir İnceleme. Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Kafkasyalı, Ali. İran Türk Âşıkları ve Millî Kimlik. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları, 2009a.
• Kafkasyalı, Ali. İran Türk Âşıkları ve Millî Kimlik. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları, 2009b.
• Malinowski, Bronislaw. Büyü Bilim ve Din. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1990.
• Memmedov, Tariyel. Azerbaycan Xalq-Professional Musiqisi: Aşıq Seneti. Bakı: Şur Neşriyyatı, 2002. Merkez-e Amar-e İran. 2022. https://www.amar.org.ir/.
• Reichl, Karl. Türk Boylarının Destanları. çev. Metin Ekici. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002.
• Siraceddin, Hacı. “Azərbaycan Türk Ədəbiyyatında Məqtəl Mövzusu və Racinin Şeirlərində Kərbəla Faciəsinin Bədii Təsviri”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Edebiyat). ed. Alim Yıldız. 231-252. Sivas: Asitan Yayıncılık, 2010.